Tempo

Por aliaj uzoj, vidu la paĝon Tempo (apartigilo).

El ordinara vivosperto oni rimarkas ke la tempo fluas foje rapide kaj foje malrapide, depende de niaj intencoj por la konkreta agado. Fizikistoj kaj inĝenieroj uzas la tempon kiel normon por mezuri kiom da tempo daŭras iu evento aŭ kiom da tempo oni bezonas por iu ago. Por biosciencistoj la ideo de la tempo estas ligita al naturaj cikloj de la vivo, ekzemple al la ĉiutagaj cikloj de dormo kaj vekiĝo, matureco, reproduktado, gravedperiodoj ktp.

La tempon malsame pririgardis malsamaj kulturoj en diversaj tempoj. En iuj religioj tempo, precipe homa tempo sur la tero, estas rigardata kiel ŝanĝo de cikloj, en kiu homoj mortas kaj renaskiĝas denove kaj denove. Iuj antikvaj grekaj filozofoj kredis, ke tempo estas iluzio, kaj realo estas senŝanĝa kaj senmova. Iuj grandaj religioj instruis, ke la tempo estis kreita kaj estas destinita por fini iun tagon en terura kulmino. Isaac Newton kredis ke tempo kaj spaco estis absoluta, ideala kaj senŝanĝa. Lia vidpunkto pri la tempo estis venkita per la teorio de relativeco de Albert Einstein.

Por sciencistoj, la mezuro de tempo inkluzivas du paŝojn: difini la precizan momenton, kiam io okazas, kaj establi standartan intervalon de tempo, ĝis kiam io daŭras. Ekzistas diversaj rimedoj kaj diversaj aparatoj por mezuri la tempintervalojn (ekz. horloĝoj, kronometroj ktp.) kaj por indiki la ĝustan tempon. Same kalendaroj utilas por havi rapidan superrigardon al la paŝo de la tempo kaj pasinta kaj estonta.

La tempo estas la kvara dimensio kaj kvanto en kiuj okazaĵoj povas esti ordonitaj de la pasinteco tra la transiro en la estontecon,^[1][2][3][4] kaj ankaŭ la mezuro de tempodaŭroj de la okazaĵoj kaj la intervaloj inter ili. Tempo estis ofte referencata kiel kvara dimensio, kun la tri spacaj dimensioj.^[5]

La tempo longe estis ĉefa fako de studo en religio, filozofio, kaj scienco, sed difinanta ĝin en maniero uzebla al ĉiuj kampoj sen cirkleco havas konstante okupitaj la akademiulojn.^{[2][6][7][8][9][10]} Tamen, diversspecaj kampoj kiel ekzemple komerco, industrio, sportoj, sciencoj, kaj la artoj ĉiuj asimilas iun nocion de tempo en iliajn respektivajn mezurajn sistemojn.^[11][12][13] Kelkaj simplaj, relative nekontestataj difinoj de tempo inkludas "tempon estas tio kion horloĝo mezuras"^[6][14] kio estas problemige svaga kaj mem-referenca difino kiu uzas la ilon uzita por mezuri la objekton de la difino, kaj "tempo estas kio konservas ĉion de okazo al nuno", kio estas sensubstanca signifo en foresto de la difino de samtempeco en la kunteksto de limigoj de homa percepto, observado de okazaĵoj kaj la kompreno de tiaj okazaĵoj.^{[15][16][17][18]}

Du kontrastigaj vidpunktoj ĝustatempe disigas multajn eminentajn filozofojn. Unu vido estas ke tempo estas parto de la fundamenta strukturo de la universo - dimensio sendependa de la okazaĵoj, en kiuj okazaĵoj okazas en sekvenco. Sir Isaac Newton aprobis tiun realisman opinion, kaj tial ĝi foje estas prisignita kiel Newton-a tempo.^[19][20] La kontraŭstara vido estas ke tempo ne rilatas al iu speco de "ujo" kie okazaĵoj kaj objektoj "moviĝas", nek al iu unuo kiu "fluas", sed ke ĝi estas anstataŭe parto de fundamenta intelekta strukturo (kune kun spaco kaj nombro) ene de kiu homoj sekvencigas kaj komparas la okazaĵojn. Tiu dua vido, en la tradicio de Gottfried Wilhelm Leibniz^[14] kaj de Immanuel Kant,^[21][22] diras ke tempo estas nek okazaĵo nek aĵo, kaj tiel ĝi estas ne sinmezurebla nek povas esti vojaĝata.

La tempo estas unu el la sep fundamentaj fizikaj kvantoj en kaj la Internacia sistemo de unuoj kaj la Internacia sistemo de kvantoj. La tempo kutimas difini aliajn kvantojn - kiel ekzemple rapideco - tiel difini tempon laŭ tiaj kvantoj rezultigus cirklecon de difino.^[23] Funkcia difino de tempo, en kio oni diras ke observi certan nombron da ripetoj de unu aŭ alia norma cikla okazaĵo (kiel ekzemple la trairejo de liber-svingiĝanta pendolo) konstituas unu norman unuon kiel ekzemple la sekundo, estas tre utila en la konduto de kaj progresintaj eksperimentoj kaj ĉiutagaj aferoj de vivo. La funkcia difino forlasas flankenmetite la demandon ĉu ekzistas io nomita tempo, krom la nombra agado ĵus menciita, kiu fluas kaj kiu povas esti mezurita. Enketoj de ununura kontinuumo nomita spactempo kaŭzas demandojn pri spaco kaj demandojn pri tempo, demandoj kiuj havas siajn radikojn en la verkoj de fruaj studentoj de Naturfilozofio.

Krome, ĝi povas esti ke ekzistas subjektiva komponaĵo de tempo, sed sendepende de tio, ĉu tempo mem estas "sentita", kiel sensacio, aŭ estas juĝo, estas demando pri debato.^{[2][6][7][24][25]}

Tempa mezurado laborigis sciencistojn kaj teknologojn, kaj estis ĉefa instigo en navigado kaj astronomio. Periodaj okazaĵoj kaj perioda moviĝo longe funkciis kiel normoj por mezurunuoj de tempo. Ekzemploj inkludas la ŝajnan movon de la suno tra la ĉielo, la lunfazojn, la svingon de pendolo, kaj la takton de koro. Nuntempe, la internacia unuo de tempo, nome la sekundo, estas difinita laŭ radiado elsendita per atomoj de cezio . La tempo estas ankaŭ de signifa socia graveco, havante ekonomian valoron ("tempo estas mono") same kiel personan valoron, pro konscio pri la limigita tempo en ĉiu tago kaj en homvivaj interspacoj.

1. ↑ Oxford Dictionaries:Time. Oxford University Press (2011). Arkivita el la originalo je 2012-07-04. Alirita 18a de Decembro 2011. “the indefinite continued progress of existence and events in the past, present, and future regarded as a whole”.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2} * Webster's New World College Dictionary (2010). Alirita 9a de Aprilo 2011. “1.indefinite, unlimited duration in which things are considered as happening in the past, present, or future; every moment there has ever been or ever will be… a system of measuring duration 2.the period between two events or during which something exists, happens, or acts; measured or measurable interval”.
   • The American Heritage Stedman's Medical Dictionary @dictionary.com (2002). Alirita 9a de Aprilo 2011. “A duration or relation of events expressed in terms of past, present, and future, and measured in units such as minutes, hours, days, months, or years.”.
   • Collins Language.com. HarperCollins (2011). Alirita 18a de Decembro 2011. “1. The continuous passage of existence in which events pass from a state of potentiality in the future, through the present, to a state of finality in the past. 2. physics a quantity measuring duration, usually with reference to a periodic process such as the rotation of the earth or the vibration of electromagnetic radiation emitted from certain atoms. In classical mechanics, time is absolute in the sense that the time of an event is independent of the observer. According to the theory of relativity it depends on the observer's frame of reference. Time is considered as a fourth coordinate required, along with three spatial coordinates, to specify an event.”.
   Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-10-02. Alirita 2015-06-25.
   • The American Heritage Science Dictionary @dictionary.com (2002). Alirita 9a de Aprilo 2011. “1. A continuous, measurable quantity in which events occur in a sequence proceeding from the past through the present to the future. 2a. An interval separating two points of this quantity; a duration. 2b. A system or reference frame in which such intervals are measured or such quantities are calculated.”.
   • Eric Weisstein's World of Science (2007). Alirita 9a de Aprilo 2011. “A quantity used to specify the order in which events occurred and measure the amount by which one event preceded or followed another. In special relativity, ct (where c is the speed of light and t is time), plays the role of a fourth dimension.”.
3. ↑ (2011) “Time”, The American Heritage Dictionary of the English Language. “A nonspatial continuum in which events occur in apparently irreversible succession from the past through the present to the future.
4. ↑ Merriam-Webster Dictionary mezurita aŭ mezurebla periodo dum kiu ago, procezo, auz kondiĉo ekzistas aŭ pluiras: daŭrado; nespaca kontinuo kiu estas mezurita laŭ terminoj de eventoj kiuj okazas unu post alia el pasinto tra estanteco al futuro
5. ↑ "Newton did for time what the Greek geometers did for space, idealized it into an exactly measurable dimension." About Time: Einstein's Unfinished Revolution, Paul Davies, p. 31, Simon & Schuster, 1996, ISBN 978-0-684-81822-1
6. ↑ ^{6,0 6,1 6,2}
   • Internet Encyclopedia of Philosophy (2010). Alirita 9a de Aprilo 2011. “Time is what clocks measure. We use time to place events in sequence one after the other, and we use time to compare how long events last... Among philosophers of physics, the most popular short answer to the question "What is physical time?" is that it is not a substance or object but rather a special system of relations among instantaneous events. This working definition is offered by Adolf Grünbaum who applies the contemporary mathematical theory of continuity to physical processes, and he says time is a linear continuum of instants and is a distinguished one-dimensional sub-space of four-dimensional spacetime.”.
   • Dictionary.com Unabridged, based on Random House Dictionary (2010). Alirita 9a de Aprilo 2011. “1. the system of those sequential relations that any event has to any other, as past, present, or future; indefinite and continuous duration regarded as that in which events succeed one another.... 3. (sometimes initial capital letter) a system or method of measuring or reckoning the passage of time: mean time; apparent time; Greenwich Time. 4. a limited period or interval, as between two successive events: a long time.... 14. a particular or definite point in time, as indicated by a clock: What time is it? ... 18. an indefinite, frequently prolonged period or duration in the future: Time will tell if what we have done here today was right.”.
   • Ivey, Donald G.. (1974) Physics 1. Ronald Press. “Our operational definition of time is that time is what clocks measure.”.
7. ↑ ^{7,0 7,1} http://plato.stanford.edu/archives/win2004/entries/time-experience The Experience and Perception of Time Robin Le Poidevin, vintro 2004, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta, 9a de Aprilo 2011”. 
8. ↑ Sean M Carroll. (2009) From Eternity to Here: The Quest for the Ultimate Theory of Time. Dutton. ISBN 978-0-525-95133-9. ^{[rompita ligilo]}
9. ↑ Adam Frank, Cosmology and Culture at the Twilight of the Big Bang, "the time we imagined from the cosmos and the time we imagined into the human experience turn out to be woven so tightly together that we have lost the ability to see each of them for what it is." p. xv, Free Press, 2011, ISBN 978-1-4391-6959-9
10. ↑ St. Augustine, Confessions, Simon & Brown, 2012, ISBN 978-1-61382-326-2
11. ↑ . Rules 8.03 and 8.04 (Free PDF download). Major League Baseball (2011). Alirita 7a de Julio 2012. “Rule 8.03 Such preparatory pitches shall not consume more than one minute of time...Rule 8.04 When the bases are unoccupied, the pitcher shall deliver the ball to the batter within 12 seconds...The 12-second timing starts when the pitcher is in possession of the ball and the batter is in the box, alert to the pitcher. The timing stops when the pitcher releases the ball”.
12. ↑ Guinness Book of Baseball World Records. Guinness World Records, Ltd.. Alirita 7a de Julio 2012. “The record for the fastest time for circling the bases is 13.3 seconds, set by Evar Swanson at Columbus, Ohio in 1932...The greatest reliably recorded speed at which a baseball has been pitched is 100.9 mph by Lynn Nolan Ryan (California Angels) at Anaheim Stadium in California on 20 August 1974.”.
13. ↑ Zeigler, Kenneth. (2008) Getting organized at work : 24 lessons to set goals, establish priorities, and manage your time. McGraw-Hill. ISBN 9780071591386. ^{[rompita ligilo]} 108 pages
14. ↑ ^{14,0 14,1} . Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716) Metaphysics – 7. Space, Time, and Indiscernibles. The Internet Encyclopedia of Philosophy (2006). Alirita 9a de Aprilo 2011. “First of all, Leibniz finds the idea that space and time might be substances or substance-like absurd (see, for example, "Correspondence with Clarke," Leibniz's Fourth Paper, §8ff). In short, an empty space would be a substance with no properties; it will be a substance that even God cannot modify or destroy.... That is, space and time are internal or intrinsic features of the complete concepts of things, not extrinsic.... Leibniz's view has two major implications. First, there is no absolute location in either space or time; location is always the situation of an object or event relative to other objects and events. Second, space and time are not in themselves real (that is, not substances). Space and time are, rather, ideal. Space and time are just metaphysically illegitimate ways of perceiving certain virtual relations between substances. They are phenomena or, strictly speaking, illusions (although they are illusions that are well-founded upon the internal properties of substances).... It is sometimes convenient to think of space and time as something "out there," over and above the entities and their relations to each other, but this convenience must not be confused with reality. Space is nothing but the order of co-existent objects; time nothing but the order of successive events. This is usually called a relational theory of space and time.”.
15. ↑ Cummings, Raymond King. (1922) The Girl in the Golden Atom. U of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-6457-1. Ĉapitro 5. Cummings ripetis tiun frazon en kelkaj el siaj noveloj. Fontoj, kiaj tiu ĉi, atribuas ĝin al lia plej komenca verko, The Time Professor, en 1921. Antaŭ ekhavi libroformon, kelkaj el la historioj de Cummings aperis erigitaj en gazetoj. La unuaj ok ĉapitroj de lia The Girl in the Golden Atom aperis en All-Story Magazine la 15an de Marto 1919. En la novela versio la citaĵo pri tempo aperas en la Ĉapitro V.
16. ↑ (Aug 1973) “The Rotarian”, p. 47. Alirita 9a de Aprilo 2011..  , What does a man possess? paĝo 47
17. ↑ Daintith, John. (2008) Biographical Encyclopedia of Scientists. CRC Press. ISBN 1-4200-7271-4. , Paĝo 796, citante Wheeler el la American Journal of Physics, 1978
18. ↑ Davies, Davies. (1995) About time: Einstein's unfinished revolution. Simon & Schuster. ISBN 0-671-79964-9.
19. ↑ . Newton's Views on Space, Time, and Motion. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University (12a de Aŭgusto 2004). Alirita 5a de Februaro 2012. “Newton did not regard space and time as genuine substances (as are, paradigmatically, bodies and minds), but rather as real entities with their own manner of existence as necessitated by God's existence... To paraphrase: Absolute, true, and mathematical time, from its own nature, passes equably without relation to anything external, and thus without reference to any change or way of measuring of time (e.g., the hour, day, month, or year).”.
20. ↑ http://plato.stanford.edu/entries/time/#3 Ned Markosian, Time, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2002 Edition), Edward N. Zalta, citaĵo.- The opposing view, normally referred to either as “Platonism with Respect to Time” or as “Absolutism with Respect to Time,” has been defended by Plato, Newton, and others. On this view, time is like an empty container into which events may be placed; but it is a container that exists independently of whether or not anything is placed in it. Alirita la 23an de Septembro 2011
21. ↑ . Critique of Pure Reason, Lecture notes: Philosophy 175 UC Davis (22a de Januaro 1997). Arkivita el la originalo je 2005-03-14. Alirita 9a de Aprilo 2011. “What is correct in the Leibnizian view was its anti-metaphysical stance. Space and time do not exist in and of themselves, but in some sense are the product of the way we represent things. The[y] are ideal, though not in the sense in which Leibniz thought they are ideal (figments of the imagination). The ideality of space is its mind-dependence: it is only a condition of sensibility.... Kant concluded "absolute space is not an object of outer sensation; it is rather a fundamental concept which first of all makes possible all such outer sensation."...Much of the argumentation pertaining to space is applicable, mutatis mutandis, to time, so I will not rehearse the arguments. As space is the form of outer intuition, so time is the form of inner intuition.... Kant claimed that time is real, it is "the real form of inner intuition."”. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2005-03-14. Alirita 2015-06-25.
22. ↑ . Immanuel Kant (1724–1804) Metaphysics: 4. Kant's Transcendental Idealism. The Internet Encyclopedia of Philosophy (2006). Alirita 9a de Aprilo 2011. “Time, Kant argues, is also necessary as a form or condition of our intuitions of objects. The idea of time itself cannot be gathered from experience because succession and simultaneity of objects, the phenomena that would indicate the passage of time, would be impossible to represent if we did not already possess the capacity to represent objects in time.... Another way to put the point is to say that the fact that the mind of the knower makes the a priori contribution does not mean that space and time or the categories are mere figments of the imagination. Kant is an empirical realist about the world we experience; we can know objects as they appear to us. He gives a robust defense of science and the study of the natural world from his argument about the mind's role in making nature. All discursive, rational beings must conceive of the physical world as spatially and temporally unified, he argues.”.
23. ↑ Duff, Okun, Veneziano, ibid. p. 3. "There is no well established terminology for the fundamental constants of Nature. … The absence of accurately defined terms or the uses (i.e., actually misuses) of ill-defined terms lead to confusion and proliferation of wrong statements."
24. ↑ Carrol, Sean, Chapter One, Section Two, Plume, 2010. From Eternity to Here. ISBN 978-0452296541. “As human beings we 'feel' the passage of time.”.
25. ↑ Lehar, Steve. (2000). The Function of Conscious Experience: An Analogical Paradigm of Perception and Behavior Arkivigite je 2015-10-21 per la retarkivo Wayback Machine, Consciousness and Cognition.