Zientziaren historia

Zientziaren historiak zientziaren garapena biltzen du antzinatik gaur egun arte. Zientziaren hiru adar nagusiak hartzen ditu: naturala, soziala eta formala^[1].

Zientziaren lehen sustraiak Antzinako Egipton eta Mesopotamian daude, gure garaiaren aurreko 3000 eta 1200 urteen artean. Zibilizazio horiek matematikari, astronomiari eta medikuntzari egindako ekarpenek eragina izan zuten Antzinate klasikoaren geroagoko filosofia natural grekoan, non mundu fisikoko gertaerak kausa naturaletan oinarrituta formalki azaltzen saiatu baitziren^[2][3]. Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren, munduaren ikuskera grekoen ezagutza hondatu egin zen latinez hitz egiten zuen mendebaldeko Europan Erdi Aroko lehen mendeetan (gure garaiko 400-1000), baina aurrera egin zuen grezieraz hitz egiten zuen Ekialdeko Erromatar Inperioan (Bizantziar Inperioa). Greziar testuen itzulpenen laguntzaz, heleniar mundu-ikuskera kontserbatu eta garatu egin zuten musulmanek Urrezko Aro islamikoan. Greziako lanak eta islamiar ikerketak Mendebaldeko Europan X. eta XIII. mendeen artean berreskuratu eta asimilatzeak Mendebaldeko filosofia naturalaren ikaskuntza berpiztu zuen^[2].

Filosofia naturala aldatu egin zen Iraultza Zientifikoan XVI. eta XVII. mendeetako Europan^[4][5][6], ideia eta aurkikuntza berriak aurreko ikuskera eta tradizio grekoetatik urrundu ahala^{[7][8][9][10]}. Sortu zen Zientzia Berria mekanizistagoa zen munduari buruz zuen ikuspegian, matematikarekin integratuagoa eta fidagarriagoa eta irekiagoa, bere ezagutza metodo zientifiko definitu berri batean oinarritzen baitzen^[11][12]. Hurrengo mendeetan, beste "iraultza" batzuk gertatu ziren. XVIII. mendeko iraultza kimikoak, adibidez, metodo kuantitatibo berriak eta kimikarako neurketak sartu zituen. XIX. mendean, energiaren kontserbazioari, Lurraren adinari eta eboluzioari buruzko ikuspegi berriak sortu ziren^[12][13]. Eta XX. mendean, genetika eta fisikako aurkikuntza berriek azpi-diziplina berrien oinarriak ezarri zituzten, hala nola biologia molekularra eta partikulen fisika. Gainera, industriaren eta militarren kezkek eta ikerketa-lan berriak gero eta konplexuagoak izateak "zientzia handiaren" aroa inauguratu zuten, batez ere Bigarren Mundu Gerraren ondoren.

1. ↑ (Ingelesez) «The University and its Boundaries: Thriving or Surviving in the 21st Century» Routledge & CRC Press (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
2. ↑ ^{a b} Lindberg, David C.. (2007). The beginnings of western science: the European scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context, prehistory to A.D. 1450. (2nd ed. argitaraldia) University of Chicago Press ISBN 978-0-226-48205-7. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
3. ↑ Grant, Edward. (2007). A history of natural philosophy: from the ancient world to the nineteenth century. (1. publ. argitaraldia) Cambridge Univ. Press ISBN 978-0-521-68957-1. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
4. ↑ Küskü, Elif Aslan. (2022-01-01). «Examination of Scientific Revolution Medicine on the Human Body / Bilimsel Devrim Tıbbını İnsan Bedeni Üzerinden İncelemek» The Legends Journal of European History Studies (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
5. ↑ (Ingelesez) Hendrix, Scott E.. (2011-03-22). «Natural Philosophy or Science in Premodern Epistemic Regimes? The Case of the Astrology of Albert the Great and Galileo Galilei» Teorie vědy / Theory of Science 33 (1): 111–132.  doi:10.46938/tv.2011.72. ISSN 1804-6347. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
6. ↑ Principe, Lawrence. (2011). The scientific revolution: a very short introduction. (1. ed. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 978-0-19-956741-6. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
7. ↑ Lindberg, David C., ed. (1994). Reappraisals of the scientific revolution. (1. publ., repr. argitaraldia) Cambridge Univ. Press ISBN 978-0-521-34262-9. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
8. ↑ Lindberg, David C.. (2007). The beginnings of western science: the European scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context, prehistory to A.D. 1450. (2nd ed. argitaraldia) University of Chicago Press ISBN 978-0-226-48205-7. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
9. ↑ Del Soldato, Eva. (2015-04-14). Natural Philosophy in the Renaissance. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
10. ↑ Grant, Edward. (2007). A history of natural philosophy : from the ancient world to the nineteenth century. Cambridge ; New York : Cambridge University Press ISBN 978-0-521-86931-7. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
11. ↑ Gal, Ofer. (2021). The origins of modern science: from antiquity to the scientific revolution. Cambridge university press ISBN 978-1-316-64970-1. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
12. ↑ ^{a b} Bowler, Peter J.; Morus, Iwan Rhys. (2020). Making modern science: a historical survey. (Second edition. argitaraldia) The University of Chicago Press ISBN 978-0-226-36576-3. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).
13. ↑ Harrison, Peter; Numbers, Ronald L.; Shank, Michael H.. (2011). Wrestling with nature: from omens to science. University of Chicago press ISBN 978-0-226-31781-6. (Noiz kontsultatua: 2023-09-15).