Den fyrste verdskrigen

Den fyrste verdskrigen
Dato 28. juli 1914–11. november 1918[1] Stad Verdskrig Resultat Siger for ententen, oppløysing av Det tyske riket, Det russiske keisardømet, Det osmanske riket og Austerrike-Ungarn.
Partar
Ententemaktene: Russland Frankrike Det britiske imperiet USA m.fl.	Sentralmaktene:  Tyskland Tyskland  Austerrike-Ungarn  Det osmanske riket  Bulgaria (frå 1915)
Kommandantar
Nikolaj II Clemenceau D. Lloyd George Woodrow Wilson	Frans Josef I Wilhelm II
Styrkar
12 000 000 8 841 541 8 660 000 4 743 826 Totalt: 42 959 850[2]	13 250 000 7 800 000 2 998 321 1 200 000 Totalt: 25 248 321[2]
Tap
Militære, døde: 5 421 000[3] Militære, såra: 12 800 000[4] Sivile døde: Anslag 4-6 millionar[5]	Militære, døde: 4 029 000[3] Militære, såra: 8 400 000[4] Sivile døde: Anslag 3-5 millionar[5]

Den fyrste verdskrigen var ein global konflikt med sentrum i Europa, utløyst av skota i Sarajevo, som varte frå 1914 til 1918. Over 70 millionar soldatar vart mobiliserte og over 9 millionar stridande og over 7 millionar sivile vart drepne i løpet av krigen.^{[note 1]} Krigen omfatta stormaktene på denne tida: Ententemaktene (opphavleg Frankrike, Russland og Storbritannia, USA frå 1917) og sentralmaktene (Tyskland, Austerrike-Ungarn, kort etter krigsutbrotet det osmanske rike). Begge alliansegrupper freista å mobilisere heile økonomien i ein total krig; særleg bidrog kvinner til mye av arbeidet. Sentrale årsaker til krigen var dei europeiske stormaktene sin imperialisme og militarisme, drivne fram av rasisme og nasjonalisme, i land prega av klassemotsetningar og diskriminerande kjønnsroller.^{[note 2]}

Den 28. juli 1914 erklærte Austerrike-Ungarn krig mot Serbia. Tyskland angreip Belgia og Frankrike i vest, og Russland angrep Tyskland i aust. Etter nokre månader låste kampane på vestfronten seg, og fram til våren 1918 vart frontlinjene ubetydeleg endra. På austfronten var frontlinjene meir dynamiske, og krigen enda med at sentralmaktene sigra etter dei russiske revolusjonane i 1917. Kampane i Afrika braut ut i august 1914, då konflikten vart spreidd frå dei imperialistiske statane i Europa til koloniane. Frå 1915 sette Det osmanske riket i verk folkemordet på armenarane. Etter at Russland kapitulerte i 1918 konsentrerte Tyskland styrkane sine på vestfronten, men den tyske våroffensiven stoppa etterkvart opp. Hundredagarsoffensiven til Ententemaktene pressa den tyske hæren tilbake, og landet måtte underteikne våpenkvile den 11. november 1918.

Ved avslutninga av krigen vart grensene til mange land teikna om, og fleire nasjonar fekk tilbake sjølvstende eller vart oppretta. Det osmanske riket vart oppløyst. Austerrike-Ungarn vart erstatta av ei mengde mindre sentraleuropeiske statar. Tyskland vart omforma frå keisardøme til republikk. Under fredskonferansen i Paris i 1919 vart dei fire stormaktene (Storbritannia, Frankrike, Italia og USA) samde om vilkår for dei tapande nasjonane i ei rekke avtalar (mellom anna Versaillestraktaten), og Folkeforbundet vart oppretta. Byrjinga til avkolonisering vert kopla av historikarar til fyrste verdskrigen og etterverknadane av han. Første verdskrigen avslutta det hundreårlange hegemoniet til Europa over resten av verda. Ei rekke faktorar knytte til følgjene av fyrste verdskrigen, som revolusjonar, store økonomiske svingingar (den store depresjonen), og ei tysk kjensle av å ha vorte audmjuka (egga av nasjonalistisk propaganda, som i dolkestøytsoga), bidrog til utbrotet av den andre verdskrigen.

1. ↑ Keegan 1998, s. 6, 60
2. ↑ ^{2,0 2,1} Tucker, Spencer C; Roberts, Priscilla Mary (2005). Encyclopedia of World War I, s. 273. Santa Barbara: ABC-Clio. ISBN 1-85109-420-2.
3. ↑ ^{3,0 3,1} Ferguson 1998, s. 337
4. ↑ ^{4,0 4,1} «War Losses», frå International Encyclopedia of the First World War (største tal er valde, og dei er avrunda til næraste 100 tusen
5. ↑ ^{5,0 5,1} «Twentieth Century Atlas - Death Tolls», avrundet summering

Referansefeil: <ref>-merke finst for gruppenamnet «note», men inkje samsvarande <references group="note"/>-merke vart funne