Henryk III Walezy

Henryk Walezy (Polska)
Henryk III (Francja)

Portret Henryka III w polskim kapeluszu, przypisywany François Quesnel, ok. 1580–1586
Nieoparta na źródłach historycznych, współczesna (2009) rekonstrukcja herbu Henryka Walezego o charakterze autorskiej fantazji
Król Polski
Okres	od 11 maja 1573 (wybór) do 18 czerwca 1574[a]
Koronacja	21 lutego 1574
Poprzednik	Zygmunt II August
Następca	Anna Jagiellonka
Król Francji
Okres	od 30 maja 1574 do 2 sierpnia 1589
Poprzednik	Karol IX Walezjusz
Następca	Henryk IV Burbon
Dane biograficzne
Dynastia	Walezjusze
Data i miejsce urodzenia	19 września 1551 Fontainebleau
Data i miejsce śmierci	2 sierpnia 1589 Saint-Cloud
Ojciec	Henryk II Walezjusz
Matka	Katarzyna Medycejska
Żona	Ludwika Lotaryńska
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Henryk Walezy (fr. Henri de Valois), właściwie Edward Aleksander (ur. 19 września 1551 w Fontainebleau, zm. 2 sierpnia 1589 w Saint-Cloud) – pierwszy elekcyjny król Polski w latach 1573–1574, ostatni od 1574 r. król Francji z dynastii Walezjuszów jako Henryk III; wcześniej do 1574 r. jako członek domu francuskiego: książę Angoulême (od 1551 r.), książę Orleanu (od 1573 r.) i książę Andegawenii (od 1566 r.).

Jako czwarty syn Henryka II Walezjusza i Katarzyny Medycejskiej miał niewielkie szanse na tron francuski, dlatego uznano go za dobrego kandydata do tronu Rzeczypospolitej po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego króla z dynastii Jagiellonów. Mimo uwikłania rodu Walezjuszów w noc św. Bartłomieja i obaw przed przeniesieniem waśni religijnych do Rzeczypospolitej, podczas wyboru nowego monarchy szlachta poparła jego kandydaturę. Wśród przegranych kandydatów byli m.in. syn cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ernest Habsburg, car moskiewski Iwan IV Groźny i król szwedzki Jan III Waza.^{[potrzebny przypis]}

Rządy Henryka III w Polsce i na Litwie były krótkie, wywarły jednak duży wpływ na przyszły kształt ustrojowy Rzeczypospolitej. Opracowane przez Sejm podczas bezkrólewia artykuły henrykowskie formalnie zmieniły państwo w monarchię elekcyjną z królem wybieranym po śmierci poprzednika metodą wolnej elekcji. Tymczasem we Francji sytuacja dynastyczna drastycznie się skomplikowała: Ludwik Walezjusz zmarł jeszcze w dzieciństwie, najstarszy brat Henryka, Franciszek II, w 1560, trzeci w kolejności do tronu Karol IX Walezjusz zmarł w wieku zaledwie 23 lat w maju 1574, nie pozostawiając legalnego następcy tronu. Tym samym młodszy od Karola o nieco ponad rok Henryk stał się, zgodnie z prawem Królestwa, które nie wymaga żadnego dodatkowego potwierdzenia tego faktu, królem Francji. W kilka dni po otrzymaniu wieści o śmierci brata Henryk potajemnie uciekł z Krakowa i udał się do Francji, gdzie w lutym 1575 został koronowany na króla Francji. Ostatecznie szlachta Rzeczypospolitej uznała ucieczkę króla za abdykację i na jego następcę wybrała Annę Jagiellonkę.^{[potrzebny przypis]}

We Francji panowanie Henryka przypadło na szczyt trwających od lat 60. XVI wieku wojen religijnych. Widział on ratunek dla Francji w tolerancji religijnej i wzmocnieniu władzy centralnej, jego zapleczem stała się frakcja tzw. Politiques. Jego zamierzenia i plany poważnie ograniczały jednak ciągłe waśnie między ruchami politycznymi wspieranymi przez ościenne mocarstwa: wspieraną przez Hiszpanię Ligą Katolicką, popieranymi przez Anglię i Niderlandy Hugenotami i partią Malkontentów, ruchem jednoczącym katolickich i protestanckich arystokratów sprzeciwiających się absolutystycznym zapędom króla. Ostatnia z partii kierowana była przez najmłodszego brata monarchy, księcia d’Anjou. Ten zmarł w 1584, jako przedostatni z męskich potomków Henryka II. Jako że Henryk III do tego czasu nie doczekał się potomstwa, duże szanse na odziedziczenie tronu zyskał jego kuzyn, król Nawarry Henryk III Burbon, protestant. Jego kandydatura na nowo ożywiła wojny religijne, które przerodziły się w spór dynastyczny znany pod nazwą wojny trzech Henryków (fr. Guerre des trois Henri)^{[potrzebny przypis]}. W jej apogeum Henryk został zamordowany przez Jacques’a Clémenta, dominikanina i katolickiego fanatyka^[1]. Wbrew intencjom jego mocodawców z Ligi Katolickiej, następcą Henryka III został król Nawarry, który przeszedł na katolicyzm, przyjął imię Henryka IV i został pierwszym francuskim władcą z dynastii burbońskiej.