Populizm

Nie mylić z: populacjonizm.

Populizm (z łac. populus „lud”) – zjawisko polityczne polegające na odwoływaniu się w swoich postulatach i retoryce do idei i woli „ludu”, często stawianego w kontrze do „elit”.

Populizm jest definiowany jako ideologia, w której „lud” postrzegany jako siła moralnie wyższa, przeciwstawiany jest „elitom”, postrzeganym jako skorumpowane i reprezentujące partykularne interesy^[a][1][2][3]. Populiści zazwyczaj przedstawiają „elity” jako zamknięty establishment polityczny, gospodarczy, kulturalny i medialny. Oskarżają elity o stawianie interesów własnych lub interesów innych grup (takich jak obce kraje lub imigranci) ponad interesy „zwykłych ludzi”. Ugrupowania populistyczne różnią się w przyjmowanej definicji „ludu”. Kryteria tej definicji mogą być oparte na podziałach klasowych, etnicznych lub narodowych. Jako elementy dyskursu populistycznego wymienia się prymat woli ludu, antyelitaryzm, antypluralizm^[4] i antyintelektualizm^[5].

Ruchy populistyczne mogą być tworzone przez charyzmatycznych przywódców, którzy starają się nawiązywać możliwie bezpośredni kontakt ze swoimi zwolennikami^[6], przedstawiając się jako „głos ludu”. Działając w liberalnych demokracjach, populiści w szeregu przypadków dążą do przeformułowania funkcjonujących w nich modeli politycznych i społecznych, m.in. poprzez ograniczenie roli niezależnych instytucji, takich jak media i sądownictwo, które umożliwiają ochronę praw mniejszości^[7].

Populizm można opisywać w aspekcie doktrynalnym, socjotechnicznym i psychospołecznym^[8]. Ernesto Laclau opisał populizm jako emancypacyjną siłę społeczną, poprzez którą zmarginalizowane grupy kwestionują dominujące struktury władzy^[9]. W definicji politologa Jana-Wernera Müllera partię populistyczną cechuje antyelitaryzm łączący się z antypluralizmem, tj. przedstawianie siebie jako jedynego prawdziwego przedstawiciela „ludu” w starciu ze szkodliwymi, dawnymi elitami, a tym samym prezentowanie innych partii, organizacji czy instytucji jako „wrogów ludu”^[10][11]. Niektórzy ekonomiści używają terminu populizm w odniesieniu do rządów, które angażują się w znaczne wydatki publiczne finansowane przez pożyczki zagraniczne, co skutkuje hiperinflacją i koniecznością zarządzania kryzysowego.

Termin populizm rozwinął się w XIX wieku^[12] i był od tego czasu używany w różnych kontekstach. W mowie potocznej nadaje mu się zazwyczaj negatywne znaczenie, i utożsamia z promowaniem uproszczonych rozwiązań wobec skomplikowanych problemów, a także z odwoływaniem się do zbiorowych emocji^[13]; lub z głoszeniem chwytliwych haseł „zgodnych z oczekiwaniami większości społeczeństwa w celu uzyskania jego poparcia i zdobycia wpływów lub władzy” (synonimicznie do demagogii)^[14].

Populizm łączy się z różnymi ideologiami, takimi jak nacjonalizm, liberalizm czy socjalizm. Populiści działają na różnych pozycjach doktrynalnych w spektrum lewicy-prawicy: wyróżnić można zarówno lewicowy, jak i prawicowy populizm^[15].