Tero

Tiu ĉi artikolo temas pri la Tero kiel planedo. Aliaj artikoloj parolas pri tero kun la signifoj grundo kaj kontinento.

Tero
Planedo
astronomia simbolo
La Blua Globeto, famkonata fotaĵo de la tero farita la 7-an de decembro 1972 de la ŝipanaro de la kosmoveturilo Apollo 17
tereca planedo • ena planedo • narrative location
Astronomia simbolo	vd
Nomita laŭ	grundo, lando, globo vd
Orbitaj ecoj
Granda duonakso - Periapsido - Apoapsido	149 598 023 km[1] 147 098 074 km (0,98 AU) 152 097 701 km (1,02 AU)
Discentreco	0,016710219[noto 1][1]
Meza anomaliangulo	358,617° vd
Klinangulo	1° 34' 43,3" (rilate al la ebeno de Laplace)
Periodo	365,256366 tagoj
Meza cirkulrapido	29,783 km/s
Longitudo de suprenira nodo	348,73936°
Argum. de periapsido	114,20783°
Naturaj satelitoj Ringoj	Jes, la Luno Neniu
Fizikaj ecoj
Diametro Ekvatora diametro Polusa diametro - Plateco - Areo - Volumeno	12 742,0 km 12 756,2 km 12 713,6 km 0,0033528 5,10072 × 108 km2 1,0832073 × 1012 km3
Maso - Denso - Surfaca falakcelo - Liberiga rapido	5,9736 × 1024 kg 5,5153 × 103 kg/m3 9,780327 m/s2 11,186 km/s
Rotacia periodo - Sidera periodo	24 h vd 23h 56m 4,100s
Aksa kliniteco	23,439281°
Atmosferaj kaj surfacaj ecoj
Surfaca premo	101 300 Pa (1013 mbar)
Surfaca temperaturo - Minimuma - Averaĝa - Maksimuma	184 K 287 K 331 K
Albedo Geometria albedo	0,367 0,434 vd
v • d • r

La Tero estas nia planedo, la tria planedo ekde la Suno (post Venuso kaj antaŭ Marso). Rilate al diametro kaj maso ĝi estas la kvina plej granda el la ok planedoj de la Sunsistemo kaj la plej granda el la terecaj planedoj (negasaj planedoj). Ĝi havas la plej grandan densecon meze de la planedoj de la Sunsistemo.^[2]

Hejmo por milionoj da specioj, inkluzive homoj, la Tero estas la sola loko en la universo, pri kiu oni scias, ke tie ekzistas vivo. La planedo formiĝis antaŭ 4,54 miliardoj da jaroj,^[3] kaj la vivo aperis sur ĝia surfaco ene de la unua miliardo. Ekzistas faktoj, kiuj ebligas proponi, ke la vivo jam ekzistis antaŭ 4,1 miliardoj da jaroj.^[4] Ekde tiam la biosfero konsiderinde ŝanĝis la atmosferon kaj aliajn kontraŭvivajn kondiĉojn en la planedo, ebliginte la dismultiĝon de aerobiaj organismoj kaj la formadon de la ozona tavolo, kiu kune kun la magneta kampo baras vundeman sunradiadon^[5] kaj permesadas vivon preskaŭ ĉie sur la planedo. La fizikaj ecaroj de la Tero, samkiel ĝia geologia historio kaj orbito, permesas la daŭriĝon de vivo. Oni atendas, ke la mondo povos teni vivon dum 1,5 miliardoj da jaroj plie, post kiam la kreskanta lumpovo de Suno estingos la biosferon.

La surfaco de la Tero konsistas en rigida tavolo nomata terkrusto, kiu estas dividita en pluraj rigidaj segmentoj, aŭ tektonikaj platoj, kiuj laŭtempe migras sur la interna parto de la planedo. Ĉirkaŭ 71% de tiu surfaco estas kovrata de sala oceanaro, dum la resto konsistas en superoceanaj partoj, do kontinentoj kaj insuloj. Likva akvo, kiu estas necesa al ĉia konata vivformo, abundas sur la Tero . Sub la terkrusto estas daŭre aktiva (ekde sia formiĝo) tavolo nomata mantelo; ĝi estas relative solida, tamen malpli rigida ol krusto. La planeda interno estas dunatura kerno, ekstere likva, kiu naskas la magnetan kampon de la Tero, kaj interne solida (fera).

La Tero interagas kun aliaj objektoj en la spaco, inkluzive kun la Suno kaj la Luno, distingeble ĝia unusola natura satelito. Nuntempe la Tero orbitas kompletan ciklon ĉirkaŭ la Suno unufoje je la sama tempo dum kiu ĝi rotacias laŭ sia akso 366,26 fojoj. Tia tempmezuro estas konata kiel sidera jaro, kiu egalas al 365,26 sunaj tagoj (aŭ suntagoj). La nombro da sunaj tagoj estas unu malpli ol la nombro da sideraj tagoj pro tio, ke la orbita movo de la Tero ĉirkaŭ la Suno rezultas en unu plia rotacio. La tera rotacia akso estas 23,4° klina rilate al la normalo de ĝia orbita plano, kaŭzante sezonajn variadojn en la planeda surfaco en periodo de unu tropika jaro (365,24 sunaj tagoj). La unusola tera natura satelito, la Luno, kiu verŝajne ekorbitis la Teron ĉirkaŭ antaŭ 4,53 miliardoj da jaroj, respondecas pri oceanaj tajdoj, stabiligas la aksan klinecon kaj laŭgrade malrapidetigas la planedan rotacion. Antaŭ inter ĉirkaŭ 4,1 kaj 3,8 miliardoj da jaroj, la Tero suferis larĝan impaktadon de asteroidoj, kio ankaŭ kontribuis per ŝanĝoj en la surfaca medio.

Mineraloj kaj la produktoj de biosfero mem kontribuas por tenado de vivo, inkluzive homa, kio donas al ili gravan ekonomian rolon en la homa socio . La homa tutmonda socio estas geografie dividita en ĉirkaŭ 200 suverenaj ŝtatoj, kiuj interagas per diplomatio, vojaĝoj, komerco kaj militaj agadoj. La homa kulturo kreis plurecan vidmanieron pri ilia hejmplanedo, inkluzivante personigon de la Tero kiel dia esto, defendon de plata formo por la planedo kaj la rigardon, ke ĝi estas la centro de la Universo. Nuntempe la planedo estas plej ofte rigardata science, tamen grandiĝas la emo rigardi ĝin ankaŭ morale, ĉefe pro la kreskanta ekologia konscio, kiu forpelas poluemon kaj laboras por teni la tersistemon ekvilibra.

La Tero estis unuafoje agnoskita kiel planedo de Koperniko. Ĝia astronomia simbolo estas aŭ .

Citaĵa eraro Etikedoj <ref> ekzistas por la grupo nomita "noto", sed la responda etikedo <references group="noto"/> ne estis trovita; $2

1. ↑ ^{1,0 1,1} Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj VSOP87; $2
2. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj denso; $2
3. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj agxo; $2
4. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj ap41; $2
5. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj Harrison_2002; $2