Erumfaka eyi Ebireyam ìre erumfaka cha ìchieek ibe ke ema ekitọbọ ebum inyi Awaji kè Ebireyam (ogwu ema etumube ibe ìchili lek kan̄ ijeen̄ Ebireyam). Erumfaka chi ìre Erumfaka Juda [Judaism], Kiristien mè Isilam.
Ebi kè iman̄ Erumfaka eyi Ebireyam ita òmimiin̄ ichit. Bene me inyọn̄ fo ijọn̄: Ntaronyan̄ kè Devit, uti nkwurieen̄ ebi Kiristien, mè ntaronyan̄ mè okpọkọ onyan̄.
Ebireyam yi ìre ogwu Iburu ge òrere ute ukot ikaan̄ mè ire si ogwu nriran.[1][2] Mîbak erieen̄ kan̄ iwa enenen me emen ikpa-ijejeen̄ erumfaka kire Ikpa Mbuban mè Kuran.[2][3]
Orọmijọn̄ ebi Ju ìtumu ibe ke Akọp mè Otoko Iba eyi Ijeren ìre bọn owot iman kè Ebireyam ìnan̄a me lek gwun̄ kan̄ Aisik mè gwun̄ ogwu gwun̄ Jekọp, ogwu gwun̄ kan̄ ochilibe ido Ijeren me Kenan. Orọmijọn̄ erumfaka Isilam ìkitumu ibe ke Akọp mè Otoko Iba eyi ebi Arabu eriọọn̄be kire Ebi Isimen ìre bọn owot iman kè Ebireyam ebi ìnan̄a me lek gwun̄ kan̄ Isimen me Arebia.[4][1][5][6][7]
Ekitumu ibe ke erumfaka <Judaism> ukot ikaan̄ ìnan̄a me lek erumfaka ebi Kenan ukot ikaan̄ me Oyo Ekwe [Bronze Age], mè inikeke inye me itọtọbọ ebum inyi Awaji ge gaalek me emen òso senturi 6 SK.[8] Erumfaka Kiristien]] ìfieek inan̄a me lek <Judaism> me adasi senturi AO[1] mè ikpọk ichon mgbọ Ijọn̄-ubọọn̄ Rom emọnọbe ọmọ kire erumfaka ido [state religion] me emen òso senturi 4 SK. Muwamedi ore ogwu òbebene erumfaka Isilam me emen òso senturi 7 AO; erumfaka ya îkpọk ichon sa me okpa otu [early] ntim-mkpan̄ ebi Musilim.[1]
Ebi kè Erumfaka eyi Ebireyam egbaan̄ ire eyi òmimin ichit ire esa itọ me lek ebi kè ofifi erumfaka kire echi India, Iran mè echi Esia agan̄ Mbum-ura.[9] Me otu-ifuk ebi ìkgọọk, erumfaka Kiristien mè Isilam emiin̄ ichit me linyọn̄.[10] Ebi kè erumfaka eyi Ebireyam eyi ebi ìkigọọk kpewa ìre Ichechieek Ba-ai,[2][11][12] Duruze,[2][13] Erumfaka <Samaritanism>,[2] mè erumfaka Rastafarian.[2][14]
Usini ebi usọ ikpa mîgbini ibe ke erieen̄ yi ìkagbe, mije ke erumfaka chi geelek ekpa esese ukpatu òfolek kè Ebireyam.[15]Tempulet:Third-party inline