Yer

Yer

The Blue Marble, 1972-ci ildə aya gedən Apollo 17 kosmonavtları tərəfindən çəkilmiş yerin ilk tamgörünüşlü fotoşəkli
Kəşf tarixi	bilinmir
Şərəfinə adlandırılıb	torpaq, Kürə
Orbital xarakteristikası
Dövr J2000[a]
Afelisi	152 098.232 km 1,01671388 AV
Perihelisi	147 098 290 0,98329134 AV
Periapsidi	147.095.000 ± 1.000 km
Apoapsidi	151.930.000 ± 10.000 km, 1,00000261 ± 0 astronomik vahid[6], 152.098.231.559,14 m
Böyük yarımoxu	149 598 261 1,00000261 AV[1]
Orbitinin ekssentrisiteti	0,016 7086[1]
Siderik fırlanma dövrü	365,256 363 004 gün (1,00 001 742 096 il)[2]
Orbital sürəti	107 200 km/saat[3]
Orta anomaliyası	358,617°
Əyilməsi	Günəş ekvatoruna 7,155 , sabit müstəviyə 1.57869°[4], J2000 ekliptikasına 0.00005°
Qalxan milinin uzunluğu	J2000 ekliptikasına −11,26064°[3]
Perisentr arqumenti	114,20783°[3]
Nəyin peykidir	Günəş
Kəşf edilmiş peykləri	1 təbii peyk- Ay >2.218 süni peyk[5]
Özünə xas ekssentrisitet	0,016710219 ± 0[7]
Fiziki xarakteristikaları
Orta radiusu	6 371 km (3 959 mi)[8]
Ekvator radiusu	6 378,1 km (3963,2 mi) [9][10]
Qütb radiusu	6 356,8 km (3 949,9 mi)[11]
Qütb sıxılması	0,0 033 528
Böyük dairəsinin çevrəsi	40,075,017 kilometr (24,901,461 mil) (ekvatorial)[10] 4,000,786 kilometr (2,485,973 mil) (meridional)[12]
Səthinin sahəsi	510 072 000 km2(196 940 000 mi2 )[13][14] 148 940 000 km2 quru (57 510 000 mi2 ; 29.2%) 361 132 000 km2 su (139.434.000 mi2 ; 70.8%)
Həcmi	1,08 321×1,012 km3 (2,59 876×1 011 mi3 )[3]
Kütləsi	5,97 237×1024 kg [15]
Orta sıxlığı	5,514 q/sm3 [3]
Sərbəstdüşmə təcili	9,80 665 m/s2[16]
İkinci kosmik sürəti	11,186 km/san (40,270,000 km/saat)[3]
Fırlanma dövrü	0,997 269 68 gün (23sa. 56 dəq. 4.100 s.)[17]
Ekvatorial fırlanma sürəti	1674,4 km/saat [18]
Oxunun maililiyi	23,4392811° [2]
Albedo	0,367 həndəsi[3], 0,306 Bond albedosu[3]
Temperatur	15 °C[19][20]
Səth temp. min orta maks Kelvin 184 K [21] 287,16 K (1961–1990 illər) [22] 330 K[23] Selsi −89,2 °C 14,0 °C (1961–1990 illər) 56,9 °C Faranheyt −128,5 °F 57,2 °F (1961–1990 illər) 134,3 °F
Atmosfer
Atmosfer təzyiqi	101,325 kPa
Atmosfer tərkibi	78,08 % azot (N2)[3] 20,95 % oksigen(O2) ~ 1 % su buxarı 0,9340 % arqon 0,0408 % karbon qazı[24] 0,00182 % neon[3] 0,00052 % helium 0,00017 % metan 0,00011 % kripton 0,00006 % hidrogen

Yer — Günəşə yaxınlığına görə Günəş sistemindəki üçüncü planet və həyat aşkar olunan yeganə göy cismi. Radiometrik tanışlıq və digər dəlillərə görə Yer 4,5 milyard il əvvəl yaranmışdır. Yerin cazibə qüvvəsi kainatdakı digər cisimlərə, xüsusən də Yerin yeganə təbii peyki olan Aya və Günəşə qarşılıqlı təsir göstərir. Yer 365 gün ərzində Günəş ətrafında öz orbiti boyu hərəkət edir. Bu müddət ərzində Yer öz oxu ətrafında 365 (366) dəfə fırlanır.

Yerin fırlanma oxunun sabit müstəviyə əyilməsinə görə Yerdə fəsillər yaranır. Yer ilə Ay arasındakı qravitasiya qarşılıqlı əlaqəsi qabarma və çəkilmələrə səbəb olur. Yer Günəş sistemindəki ən sıx planetdir və dörd daxili planetin (Günəşdən olan uzaqlığa görə daxili planetlər —Merkuri, Venera, Yer, Mars) ən böyüyü və ən ağırıdır.

Yerin xarici təbəqəsi (litosfer) milyonlarla ildir ki, səth boyunca hərəkət edən bir neçə sərt tektonik plitələyə bölünmüşdür. Yer səthinin təxminən 29 %-i qitələr və adalardan ibarət qurudur. Qalan 71 %-i isə su ilə, əsasən dünya okeanı və eyni zamanda hamısı birlikdə hidrosferi təşkil edən göllər, çaylar və digər təmiz su mənbələri ilə örtülüdür. Yer kürəsinin qütb bölgələrinin əksəriyyəti Antarktida buz təbəqəsi və Arktikanın dəniz buzları da daxil olmaqla buzla örtülmüşdür. Yerin daxili, bərk, metal nüvə və yerin maqnit sahəsini yaradan xarici maye nüvə, həmçinin tektonik plitələri hərəkət etdirən mantiya qatı ilə daim aktivdir.

Yer tarixinin birinci milyard ilində həyat okeanlarda meydana gəldi və Yer atmosferinə və səthinə təsir göstərməyə başladı. Bu proses anaerob və daha sonra aerob orqanizmlərin çoxalmasına səbəb oldu. Bəzi geoloji dəlillər həyatın 4,1 milyard il əvvəl yaranmış ola biləcəyini göstərir. O vaxtdan bəri Yerin Günəşdən uzaqlığı, fiziki xüsusiyyətləri və geoloji tarixi həyatın təkamülünə və inkişafına təkan verdi. Yer üzərindəki həyat tarixində bioloji müxtəliflik uzun müddət təkamül dövrü keçirdi, bəzənsə kütləvi qırğınlarla fasilə verdi. Yer üzündə yaşayan bütün növlərin 99%-dən çoxunun nəsli kəsilmişdir. Bu gün Yerdəki növlərin sayı haqqında fikirlər dəyişkəndir: əksər növlər hələ də təsvir edilməmişdir. Yer kürəsində 7,7 milyarddan çox insan yaşayır və yaşamaq üçün onun biosferindən və təbii qaynaqlarından asılıdır. Siyasi baxımdan dünyada 200-ə yaxın suveren dövlət mövcuddur.

Sitat səhvi: " lower-alpha " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="lower-alpha"/> teq tapılmadı

1. ↑ ^{1 2} Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; VSOP87 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
2. ↑ ^{1 2} Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; IERS adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
3. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7 8 9 10} Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; earth_fact_sheet adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
4. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Allen294 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
5. ↑ Union of Concerned Scientists. "UCS Satellite Database". 2019-12-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 dekabr 2019.
6. ↑ Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets (ing.). 2015. P. 2. 3 p.
7. ↑ NASA FACTS (ing.). NASA.
8. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; hbcp2000 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
9. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; usno adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
10. ↑ ^{1 2} World Geodetic System (WGS-84). Available online Arxivləşdirilib 2020-03-11 at the Wayback Machine from National Geospatial-Intelligence Agency.
11. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; cazenave_ahrens1995 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
12. ↑ Humerfelt, Sigurd. "How WGS 84 defines Earth". 26 Oktyabr 2010. 24 Aprel 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Aprel 2011.
13. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Pidwirny 2006_8 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
14. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; cia adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
15. ↑ Şablon:Cite journal=5,97237000E+24
16. ↑ The international system of units (SI) (PDF) (2008). Amerika Birləşmiş Ştatlarının Ticarət Nazirliyi, Beynəlxalq Standartlar və Texnologiya İnstitutu Special Publication 330. səh. 52. 2016-06-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
17. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Allen296 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
18. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Cox2000 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
19. ↑ https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html.
20. ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm.
21. ↑ "World: Lowest Temperature". WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona Ştat Universiteti. 16 İyun 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 Avqust 2010.
22. ↑ Kinver, Mark. "Global average temperature may hit record level in 2010". BBC. 10 Dekabr 2009. 2020-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Aprel 2010.
23. ↑ "World: Highest Temperature". WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona Ştat Universiteti. 4 Yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 Avqust 2010.
24. ↑ "Trends in Atmospheric Carbon Dioxide: Recent Global [[:Şablon:Chem2]] Trend". Earth System Research Laboratory. Milli Okean və Atmosfer Administrasiyası. 26 İyul 2018. 26 İyul 2018 tarixində arxivləşdirilib.