Liberia

Liberia

Gweriniaeth Liberia
Arwyddair	Ein Cariad at Ryddid a Ddaeth a Ni Yma
Math	gweriniaeth, gwladwriaeth sofran, gwlad
Prifddinas	Monrovia
Poblogaeth	5,214,030
Sefydlwyd	26 Gorffennaf 1847 (Datganiad o Annibyniaeth)
Anthem	Henffych, Liberia, henffych!
Pennaeth llywodraeth	George Weah
Cylchfa amser	UTC+00:00, Africa/Monrovia
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Saesneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Gorllewin Affrica
Gwlad	Liberia
Arwynebedd	111,369 ±1 km²
Gerllaw	Cefnfor yr Iwerydd
Yn ffinio gyda	Gini, Sierra Leone, Y Traeth Ifori
Cyfesurynnau	6.53333°N 9.75°W
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaethol	Deddfwrfa Liberia
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Liberia
Pennaeth y wladwriaeth	George Weah
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Arlywydd Liberia
Pennaeth y Llywodraeth	George Weah
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$3,509 million, $4,001 million
Arian	Liberian dollar
Canran y diwaith	4 ±1 canran
Cyfartaledd plant	4.719
Mynegai Datblygiad Dynol	0.481
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad ar arfordir Gorllewin Affrica yw Liberia, yn swyddogol Gweriniaeth Liberia. Mae'n ffinio â Sierra Leone i'r gogledd-orllewin, Gini i'r gogledd, Arfordir Ifori i'r dwyrain, a Chefnfor yr Iwerydd i'r de a'r de-orllewin. Mae ganddi boblogaeth o tua 5.5 miliwn ac yn gorchuddio arwynebedd o 43,000 milltir sgwar (111,369 km²). Saesneg yw'r iaith swyddogol. Siaredir dros 20 o ieithoedd brodorol o fewn y wlad, gan adlewyrchu'r amrywiaeth ethnig a diwylliannol. Y brifddinas a'r ddinas fwyaf yw Monrovia.

Dechreuodd Liberia yn gynnar yn y 19g fel prosiect gan Gymdeithas Gwladychu America (ACS), a gredai y byddai pobl dduon yn cael gwell cyfleoedd a mwy o ryddid yn Affrica nag yn yr Unol Daleithiau. Rhwng 1822 a dechrau Rhyfel Cartref America ym 1861, symudodd mwy na 15,000 o Americanwyr Affricanaidd a ryddhawyd ac a aned yn rhydd, ynghyd â 3,198 o Affro-Caribïaid, i Liberia. Gan ddatblygu'n raddol hunaniaeth Amerig-Liberaidd, cariodd y gwladfawyr eu diwylliant a'u traddodiad gyda nhw tra'n gwladychu'r boblogaeth frodorol. Dan arweiniad yr Amerig-Liberiaid, datganodd Liberia annibyniaeth ar 26 Gorffennaf 1847, a chafodd ei gydnabod gan yr Unol Daleithiau tan 5 Chwefror 1862.

Liberia oedd y weriniaeth Affricanaidd gyntaf i gyhoeddi ei hannibyniaeth a hi yw gweriniaeth fodern gyntaf a hynaf Affrica. Ynghyd ag Ethiopia, roedd yn un o'r ddwy wlad yn Affrica i gadw'i sofraniaeth a'i hannibyniaeth yn ystod y "Yr Ymgiprys am Affricaa" trefedigaethol Ewropeaidd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ochrodd Liberia gydag Unol Daleithiau yn erbyn yr Almaen Natsïaidd ac yn ei dro derbyniodd fuddsoddiad Americanaidd sylweddol i gryfhau ei seilwaith.^[1] Anogodd yr Arlywydd William Tubman newidiadau economaidd a gwleidyddol a gynyddodd ffyniant a phroffil rhyngwladol y wlad; roedd Liberia'n un o sylfaenwyr Cynghrair y Cenhedloedd, y Cenhedloedd Unedig, a Sefydliad Undod Affrica.

Nid oedd y gwladfawyr Amerig-Liberaidd yn uniaethu'n dda â'r bobloedd brodorol y daethant ar eu traws. Ysbeiliwyd aneddiadau trefedigaethol gan y Kru a'r Grebo. Ffurfiodd y gwladfawyr Amerig-Liberiaid yn grwp elitaidd bach a oedd â grym gwleidyddol anghymesur, tra bod Affricanwyr brodorol wedi'u heithrio o ddinasyddiaeth genedigaeth-fraint yn eu gwlad eu hunain tan 1904.^[2][3]

Yn 1980, arweiniodd tensiynau gwleidyddol oherwydd rheolaeth William R. Tolbert mewn coup milwrol, yn nodi diwedd rheolaeth Amerig-Liberia ac atafaelu pŵer arweinydd brodorol cyntaf Liberia, Samuel Doe. Llofruddiwyd Doe yn 1990 yng nghyd-destun Rhyfel Cartref Cyntaf Liberia, rhwng 1989 a 1997 ac etholwyd arweinydd y gwrthryfelwyr Charles Taylor yn arlywydd. Ym 1998, cychwynodd Ail Ryfel Cartref Liberia yn erbyn ei unbennaeth ei hun, a chafodd Taylor ei ddymchwel erbyn diwedd y rhyfel yn 2003. Arweiniodd y ddau ryfel at farwolaeth 250,000 o bobl (tua 8% o'r boblogaeth) a dadleolwyd llawer mwy, gydag economi Liberia yn crebachu 90%.^[4] Arweiniodd cytundeb heddwch yn 2003 at etholiadau democrataidd yn 2005. Mae'r wlad wedi aros yn gymharol sefydlog ers hynny.

1. ↑ "Global Connections . Liberia . Timeline | PBS". www.pbs.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar November 29, 2022. Cyrchwyd 2023-07-12.
2. ↑ Nelson, Harold D.; American University (Washington, D. C. ) Foreign Area Studies (Ionawr 24, 1984). "Liberia, a country study". Washington, D.C. : The Studies : For sale by the Supt. of Docs., U.S. G.P.O.
3. ↑ "Constitutional history of Liberia". Constitutionnet.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 28, 2021. Cyrchwyd July 1, 2020.
4. ↑ "Praise for the woman who put Liberia back on its feet". The Economist. Hydref 5, 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Mai 15, 2018. Cyrchwyd Hydref 6, 2017.