Meksiko

Meksiko
Meksikaj Unuiĝintaj Ŝtatoj
Estados Unidos Mexicanos
Detaloj	Detaloj
Nacia himno: Himno Nacional Mexicano Nacia Himno Meksika
imperio (1863–1867) imperio (1821–1823) nacio suverena ŝtato (–) konstitucia respubliko federacia respubliko demokratia respubliko lando Sekva Dekunuo vd
Bazaj informoj
Ĉefurbo	Meksikurbo
Oficiala(j) lingvo(j)	hispana (de fakto), kaj pluraj lingvoj de Meksiko.
Lingvoj Uzata(j) lingvo(j) hispana lingvo, Coatzospan Mixtec, Afro-Seminole Creole, Tezoatlán Mixtec, El Nayar Cora, Santa Teresa Cora, Isthmus-Pajapan Nahuatl, Isthmus-Mecayapan Nahuatl, Northern Tepehuan, San Mateo Del Mar Huave, Lowland Tarahumara, Isthmus-Cosoleacaque Nahuatl, Copainalá Zoque, Central Tarahumara, Tepeuxila Cuicatec, Teutila Cuicatec, Mocho’, Zenzontepec Chatino, Opata, ajapaneka lingvo, Temascaltepec Nahuatl, O'odham, Mazaltepec Zapotec, Tetelcingo Nahuatl, Mixtepec Mixtec, Asunción Mixtepec Zapotec, Ayoquesco Zapotec, Central Puebla Nahuatl, Cajonos Zapotec, Mitlatongo-Yutanduchi Mixtec, Chinantec of Tepetotutla, Chimalapa Zoque, Chichicapan Zapotec, Chinantec of Ojitlán, Chinantec of Palantla, Chinantec of Ozumacín, Zoogocho Zapotec, Guerrero Amuzgo, Ometepec Náhuatl, Nuyoo Mixtec, Coyotepec Popoloca, Nuxaá Mixtec, Choapan Zapotec, Chiquihuitlán Mazatec, Coatepec Nahuatl, Coatecas Altas Zapotec, Michoacán Nahuatl, Ozolotepec Zapotec, Ozumatlán Totonac, Pinotepa Mixtec, Chocho, Highland Oaxaca Chontal, Huamelula, Elotepec Zapotec, Quiavicuzas Zapotec, Quiegolani Zapotec, Yatee Zapotec, Quioquitani Zapotec, Petapa Zapotec, Peñasco Mixtec, El Alto Zapotec, Quiatoni Zapotec, Huarijio, Ocotlán Zapotec, Mitla Zapotec, Filomeno Mata Totonac, Highland Chinantec, Güilá Zapotec, Sayula Popoluca, Texistepec Popoluca, Oluta Popoluca, Sierra Popoluca, San Miguel Piedras Mixtec, Guelavía Zapotec, Santa Catarina Albarradas Zapotec, Mixtepec Zapotec, Central Otomi, Guerrero Nahuatl, Santo Domingo Coatlán Zapotec, Orizaba Nahuatl, centrala naŭatla lingvo, Silacayoapan Mixtec, Ixtayutla Mixtec, Tabasco Nahuatl, Ixcatlán Mazatec, Isthmus Mixe, Soyaltepec Mazatec, Cochimí, Tepecano, meksika signolingvo, Kiliwa, Ixtenco Otomi, Southern Puebla Mixtec, Soyaltepec Mixtec, Tabaa Zapotec, Chichimeca Jonaz, Sochiapam Chinantec, Jalapa Mazatec, tekoatla lingvo, Tecpatlán Totonac, Texmelucan Zapotec, Temoaya Otomi, Rincón Zapotec, Tilquiapan Zapotec, San Bartolo Yautepec Zapotec, Tataltepec Chatino, Tilapa Otomi, Chazumba Mixtec, Tidaá Mixtec, Tacahua Mixtec, San Agustín Mixtepec Zapotec, San Baltazar Loxicha Zapotec, Tipai, Tilantongo Mixtec, Miksa de Tlahuitoltepec, Tlacolulita Zapotec, Amatlán Zapotec, Totontepec Mixe, Totomachapan Zapotec, Albarradas Zapotec, Aloápam Zapotec, Tututepec Mixtec, Morelos Nahuatl, Usila Chinantec, Lachixío Zapotec, Lachiguiri Zapotec, Chicomuceltec, Ayautla Mazatec, Chiapanec, Lealao Chinantec, Lapaguía Zapotec, Xadani Zapotec, Xanaguía Zapotec, Xanica Zapotec, Yalálag Zapotec, Yatzachi Zapotec, Yatzechi Zapotec, Xicotepec Totonac, Yoloxóchitl Mixtec, Pima Bajo, Loxicha Zapotec, Sierra Otomi, Zacatepec Mixtec, Zacatepec Chatino, Zaachila Zapotec, Zaniza Zapotec, Ch’ol, Sierra Totonac, Chontal Maya, Huehuetla Tepehua, Misantla Totonac, Atatláhuca–San Miguel Mixtec, Tejalapan Zapotec, Ayutla Mixtec, Chigmecatitlán Mixtec, Miahuatlán Zapotec, Cacaloxtepec Mixtec, Apasco-Apoala Mixtec, Sindihui Mixtec, San Vicente Coatlán Zapotec, Guevea Zapotec, Amoltepec Mixtec, Chayuco-Jamiltepec Mixtec, Mazatlán Mazatec, Yavesía Zapotec, Cuyamecalco Mixtec, Chuj, Ixcatec, teneka lingvo, viĉola lingvo, Lacandon, Mazahua, majoa lingvo, Tubar, Paipai, Isthmus Zapotec, Seri, Tektitek, Pisaflores Tepehua, Papantla Totonac, Tlachichilco Tepehua, Upper Necaxa Totonac, Tojolab'al, purepeĉa lingvo, zapoteka lingvaro, Cocila Lingvo, Tzeltal, Cocopah, Jukatana majaa lingvo, Jakaltek, Mam, Yaqui, Mayan Sign Language, Huaxcaleca Nahuatl, Zacatlán-Ahuacatlán-Tepetzintla Nahuatl, Northern Puebla Nahuatl, Western Huasteca Nahuatl, Tlamacazapa Nahuatl, Central Huasteca Nahuatl, Comaltepec Chinantec, Northern Pame, Central Pame, Southern Pame, Southwestern Tepehuan, Eastern Huasteca Nahuatl, Southeastern Puebla Nahuatl, Chicahuaxtla Triqui, Tlahuica, Tlacoatzintepec Chinantec, Yareni Zapotec, San Marcos Tlacoyalco Popoloca, Ipalapa Amuzgo, Eastern Highland Chatino, Yutanduchi Mixtec, Western Durango Nahuatl, Lalana Chinantec, Chiltepec Chinantec, Tepinapa Chinantec, Valle Nacional Chinantec, Western Juxtlahuaca Mixtec, Jamiltepec Mixtec, San Juan Colorado Mixtec, Santa Maria Del Mar Huave, Tamazola Mixtec, San Dionisio del Mar Huave, San Juan Atzingo Popoloca, Tijaltepec Mixtec, Huitepec Mixtec, San Francisco Matlatzinca, Michoacán Mazahua, Yosondúa Mixtec, Northwest Oaxaca Mixtec, San Miguel El Grande Mixtec, Tlazoyaltepec Mixtec, Northern Oaxaca Nahuatl, Sinicahua Mixtec, Santa Lucía Monteverde Mixtec, Highland Puebla Nahuatl, Itundujia Mixtec, Northern Tarahumara, Southwestern Tarahumara, Itunyoso Triqui, Copala Triqui, Southern Rincon Zapotec, Alacatlatzala Mixtec, Rayón Zoque, Sierra de Juárez Zapotec, Nopala Chatino, Coyutla Totonac, Southeastern Tepehuán, Francisco León Zoque, Western Highland Purepecha, Eastern Durango Nahuatl, Santa María La Alta Nahuatl, Tlacoapa Me'phaa, Kickapoo, Querétaro Otomi, Mezquital Otomi, San Francisco del Mar Huave, Juquila Mixe, North Central Mixe, Yucuañe Mixtec, Tenango Otomi, Northern Tlaxiaco Mixtec, Azoyú Me'phaa, Malinaltepec Me'phaa, San Felipe Otlaltepec Popoloca, Juxtlahuaca Mixtec, Alcozauca Mixtec, Texcatepec Otomi, Coatlán Mixe, Ocotepec Mixtec, Mazatlán Mixe, San Luís Temalacayuca Popoloca, Acatepec Me'phaa, Western Highland Chatino, Atatláhuca Mixtec, San Juan Teita Mixtec, Mezontla Popoloca, Peñoles Mixtec, Santa Inés Ahuatempan Popoloca, Quetzaltepec Mixe, Metlatónoc Mixtec, San Pedro Amuzgos Amuzgo, Southeastern Tarahumara, Huautla Mazatec, Sierra Negra Nahuatl, Akateko, mazatekaj lingvoj, angla lingvo
Plej ofta(j) religio(j)	katolikismo (89%) protestantismo (6%) aliaj (5%)
Areo	1 972 550 km²
- % de akvo	1,58 %
Loĝantaro	126 014 024 (2020))[1]
Loĝdenso	61 loĝ./km²
Loĝantoj	mestizoj (60%) indiĝenoj (30%) eŭropidoj (9%) aliaj (1%)
Vivolongo	75 jaroj
Horzono	-6 al -8 UTC-5 al -7 (somere)
Interreta domajno	mx
Landokodo	MX
Telefona kodo	52
Plej alta punkto	Citlaltepetl
Plej malalta punkto	Laguna Salada
Politiko
Politika sistemo	Prezidenta respubliko
Ŝtatestro	Claudia Sheinbaum Pardo
Ĉefministro	Ne havas
Nacia tago	16-a de septembro 1810
Sendependiĝo disde Hispanio	27-a de septembro 1821
Ekonomio
Valuto	Meksika peso (MXN)
MEP	laŭ 2006
– suma	$ 1,149 duiliono
– pokapa	$ 12.775
Membro de Aŭstralia Grupo (2013–) Multflanka Investado-Garantia Agentejo (2009–) Organizaĵo por la Malpermeso de Kemiaj Armiloj (1997–) Monda Organizaĵo pri Komerco (1995–) Azia-Pacifika Ekonomia Kunlaborado (1993–) Tutmonda Pridogana Organizo (1988–) Internacia Disvolviĝa Asocio (1961–) Internacia Financa Korporacio (1956–) Interpol (1955–) Monda Organizaĵo pri Meteologio (1949–) Organizaĵo de Amerikaj Ŝtatoj (1948–) Unesko (1946–) Internacia Banko por Rekonstruo kaj Disvolvigo (1945–) Unuiĝintaj Nacioj (1945–) Internacia Telekomunika Unio (1908–) Universala Poŝta Unio (1879–) Organizaĵo por la Malpermeso de Atomkernaj Armiloj en Latina Ameriko kaj la Karibaj Insuloj Asocio Latin-Amerika por Integrado Interamerika Banko por Disvolviĝo Internacia Olimpika Komitato Banko por Internacia Kontoreguligo Kariba Disvolva Banko Internacia Kafa Organizaĵo Banko Centramerika por Integriĝo Ekonomia Atomkerna Provizanta Grupo Nordamerika Liberkomerca Interkonsento Monda Organizaĵo pri Sano Internacia Organizo por Migradoj Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo Grupo de la 20 Grupo pri Teraj Observoj Konferenco de la Unuiĝintaj Nacioj pri Komerco kaj Disvolvado Internacia Atomenergia Organizaĵo Komunumo de Ŝtatoj Latinamerikaj kaj Karibaj Internacia Federacio de Societoj de Ruĝa Kruco kaj Ruĝa Krescento Internacia Fonduso por Agrikultura Disvolviĝo Group of 15 (en) Organizaĵo pri Nutrado kaj Agrikulturo Internacia puna kortumo Internacia Sindikata Konfederacio Internacia Hidrografia Organizo Rio-grupo Merkosudo Amerika Konvencio pri Homaj Rajtoj Komisiono Ekonomia por Latinameriko kaj Karibio Ruĝa Kruco Conference on Disarmament (en) NASA Internacia Civila Aviada Organizaĵo Movado de Nealiancitaj Landoj vd
Esperanto-movado
Landa E-asocio	Meksika Esperanto-Federacio
v • d • r

Meksiko (hispane México^[2] [MEĥiko], oficiale: Estados Unidos Mexicanos),^[3][4][5][6] oficiale Unuiĝintaj Ŝtatoj de Meksiko, estas federacia konstitucia respubliko en Nordameriko^[7], kiu konsistas el 31 ŝtatoj kaj federacia distrikto Meksikurbo,^[8] kiu estas ankaŭ la plej loĝata urbo de la lando kaj de Hispanameriko.

Laŭ ties Konstitucio, ĝia regoformo konsistas el respubliko reprezentativa, demokratia, laika kaj federacia, komponita de 32 federaciaj entoj (31 ŝtatoj kaj la federacia ĉefurbo).^[9][10][11]

Norde ĝi limas kun Usono (laŭlonge de 3 155 km landlimo); sudokcidente kun la Pacifika oceano; sudoriente kun Gvatemalo (958 km), Belizo (276), kaj la Kariba Maro; kaj oriente troviĝas la Meksika golfo. La marbordoj de la lando entute totalas 9 330 km.^[12] La meksika surfaco ampleksas proksimume 2 milionojn da km², nome 1 964 375 km²,^[12] kio atingas la dektrian rangon inter la plej grandaj landoj el la mondo kaj la tria plej granda de Latinameriko.

En tiu ĉi teritorio loĝas inter 126 kaj 129 milionoj da personoj,^[13], pro kio la lando estas la deka aŭ dekunua plej loĝata de la mondo. La majoritato havas kiel gepatra lingvo la hispanan, kiun la ŝtato rekonas kiel ŝtata lingvo kun 67 lingvoj indiĝenaj propraj de la lando,^[14]​ sed en la lando oni parolas entute ĉirkaŭ 287 lingvojn.^[15]​ Tio faras Meksikon la ŝtato plej granda laŭ nombro da hispanparolantoj,^[16]​ same kiel la oka lando kun plej granda lingva diverseco en la mondo.^[17]

La homa apero en Meksiko datas el antaŭ 30 000 jaroj.^[18] Kiel frukto de miloj de jaroj de kultura disvolvigo aperis en la meksika teritorio la kulturoj mezamerikaj, aridamerikaj kaj oazamerikaj. La aktuala centra teritorio de Meksiko estis la ĉefa areo de la meksika popolo kaj parte de la popolo de majaoj, du el la plej gravaj civilizacioj de la Antaŭkolumba Ameriko. Dum 300 jaroj, la totalo de la aktuala teritorio formis parton de la Vicreĝlando Nova Hispanio, kun ĉefurbo en Meksikurbo, estante unu de la plej gravaj entoj de la Hispana Imperio en Ameriko. Post la hispana dominado, Nov-Hispanio iniciatis la lukton por sia politika sendependeco en 1810, kiu kulminis en 1821. Poste, dum ĉirkaŭ unu jarcento la lando estis enkotigita en serio de enlandaj militoj kaj invadoj de eksterlandanoj kiuj rezultis en gravaj konsekvencoj en ĉiuj medioj de la vivo de la meksikanoj. Dum granda parto de la 20-a jarcento (ĉefe en la duonao triono) okazis periodo de granda ekonomia kresko kadre de politiko dominita de unusola politika partio, nome PRI.

Laŭ la Monda Organizaĵo de Turismo, Meksiko estas la ĉefa turisma destinejo de Latinameriko kaj la tria plej vizitita de la mondo en 2020.^[19] Tio rilatas grandmezure al kulturaj aŭ naturaj 34 lokoj kiuj estas konsiderataj de la Unesko kiel Monda heredaĵo, tiukadre la lando estas la unua en la kontinento.

Meksiko estas ankaŭ unu de la landoj kun plej granda diverseco de klimatoj en la mondo, konsiderata unu de la deksep diversegaj landoj de la planedo, estas hejmo de 10-12 % de la tutmonda biodiverseco^[20] kaj estas hejmo de pli ol dekdu mil endemiaj specioj.^[21]

Meksiko apartenas la gravaj internaciaj organizaĵoj kiel al UN (1945) kaj Organizaĵo de Amerikaj Ŝtatoj.

1. ↑ Censo Población y Vivienda 2020". www.inegi.org.mx. INEGI. Alirita la 26an de Januaro 2021.
2. ↑ «México». Diccionario panhispánico de dudas. Madrid: Santillana. ISBN 978-8-429-40623-8. ​
3. ↑ Romo, Rafael (23a de Novembro 2012). «After nearly 200 years, Mexico may make the name official». CNN. Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
4. ↑ «About Mexico». Embajada de México en Estados Unidos (Mexican Embassy in the United States). 3a de Decembro 2012. Arkivita el la originalo la 2an de Decembro 2013. Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
5. ↑ «Oficiala nomo de la lando». Prezidenteco de Meksiko. 31a de Marto 2005. Alirita la 30an de Majo 2010.
6. ↑ CIA.gov. «CIA World Factbook: México» Arkivigite je 2018-01-29 per la retarkivo Wayback Machine (en angla). Alirita la 15an de Septembro 2018.
7. ↑ Ĉefe kulture, se oni konsideras Nordamerikon kiel subkontinenton formitan per du grandaj ŝtatoj ne hispanlingvaj, dum Centramerikon subkontinento formita per pli malgrandaj ŝtatoj hispanlingvaj, eĉ geografie oni povas konsideri grandan parton de suda Meksiko parto de Centrameriko kaj de Mezameriko.
8. ↑ «Artículo 44 de la Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos». Arkivigite je 2020-01-17 per la retarkivo Wayback Machine Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
9. ↑ «CONSTITUCIÓN POLÍTICA DE LOS ESTADOS UNIDOS MEXICANOS». diputados.gob.mx. Alirita la 19an de Aŭgusto 2021. «Artículo 40. Es voluntad del pueblo mexicano constituirse en una República representativa, democrática, laica y federal, compuesta por Estados libres y soberanos en todo lo concerniente a su régimen interior, y por la Ciudad de México, unidos en una federación establecida según los principios de esta ley fundamental.»
10. ↑ Víctor Chávez (22a de Januaro 2016). «DF no es el estado 32, aclaran legisladores». El Financiero. Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
11. ↑ «Artículo 44 de la Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos». Suprema Corte de Justicia de la Nación. 29a de Januaro 2016. Alirita la 19an de Aŭgusto 2021. «Texto vigente a la última reforma publicada en el Diario Oficial de la Federación el 29 de enero de 2016. La reforma a este artículo, así como al 43 y 122 de la misma constitución, y el texto vigente del Art. 1º de la Constitución local, afirman su carácter de entidad federativa, más no de estado, en virtud de su condición de capital de la república.»
12. ↑ ^{12,0 12,1} INEGI. «Anuario estadístico y geográfico de los Estados Unidos Mexicanos 2017». Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
13. ↑ 130,491,507 en «Mexico Population Worldometer». Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
14. ↑ INALI (13a de Marto 2003). «Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas». Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
15. ↑ Ethnologue. «Mexico» (en angla). Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
16. ↑ Ethnologue. «Spanish» (en angla). Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
17. ↑ Ethnologue. «Summary by country». Alirita la 19an de Aŭgusto 2021.
18. ↑ Casas kaj Caballero, 1995: 38.
19. ↑ 10 países con más turistas internacionales en el 2020, año de la pandemia.
20. ↑ Biodiversidad de México SEMARNAT Alirita la 7an de Oktobro 2007 Arkivita la 7an de Oktobro 2007
21. ↑ Biodiversity Theme Report Alirita la 15an de marto 2010, Conservation International (2000) Arkivita la 27an de Decembro 2009