Back Wetenskap Afrikaans Wissenschaft ALS ሳይንስ Amharic Ciencia AN Witancræft ANG विज्ञान ANP علم Arabic صيونص ARY علم ARZ বিজ্ঞান Assamese

Zientzia

Zientziaren eskultura alegorikoa, Parisko herriko etxean (Jules Blanchard eskultorearena, XIX. mendea).

Zientzia unibertsoari buruzko azalpen eta iragarpen egiaztagarrien bidez ezagutza eraiki eta antolatzen duen ahalegin sistematikoa da[1][2].

Zientzia giza espeziea bezain zaharra izan daiteke[3], eta arrazoibide zientifikoaren lehen proba arkeologikoetako batzuek dozenaka mila urte dituzte.[4] Zientziaren historiako lehen erregistro idatziak Antzinako Egiptotik eta Mesopotamiatik datoz, K.a. 3000tik 1200era. Matematikari, astronomiari eta medikuntzari egindako ekarpenak Antzinate klasikoko Greziako filosofia naturalean sartu eta osatu ziren, eta bertan saiakera formalak egin ziren kausa naturaletan oinarritutako mundu fisikoko gertaeren azalpenak emateko.[5][6] Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren, munduaren ikuskera grekoen ezagutza hondatu egin zen Mendebaldeko Europan Erdi Aroko lehen mendeetan (400-1000 EB)[7], baina mundu musulmanean gorde zen Urrezko Aro Islamiarrean[7], eta, geroago, Greziako inperio bizantziarrek Pizkundean egindako ahaleginengatik.

X. mendetik XIII. mendera bitarteko Mendebaldeko Europan obra grekoak eta ikerketa islamikoak berreskuratzeak eta asimilatzeak berpiztu egin zuen "filosofia naturala"[7]; gero, XVI. mendean hasi zen Iraultza Zientifikoak aldatu zuen[8], ideia eta aurkikuntza berriak aurreko ikuskera eta tradizio grekoetatik urrundu ahala[7][9]. Metodo zientifikoak laster izan zuen garrantzi handiagoa ezagutzaren sorkuntzan, eta XIX. mendera arte ez ziren zientziaren ezaugarri instituzional eta profesional asko forma hartzen hasi[10][11], "filosofia naturala" izatetik "zientzia naturala" izatera igaro zirenean[12].

Zientzia modernoa, oro har, hiru adar handitan banatzen da[13]: natur zientziak (adibidez, biologia, kimika eta fisika), mundu fisikoa aztertzen dutenak; gizarte-zientziak (adibidez, ekonomia, psikologia eta soziologia), gizabanakoak eta gizarteak aztertzen dituztenak; eta zientzia formalak (adibidez, logika, matematika eta teoria informatikoa), axiomak eta arauak dituzten sistema formalak aztertzen dituztenak.[14][15] Desadostasuna dago zientzia formalak zientziaren diziplinak diren jakiteko[16][17], ez baitaude ebidentzia enpirikoaren mende.[18] Zientzia aplikatuak ezagutza zientifikoa helburu praktikoetarako erabiltzen duten diziplinak dira, hala nola ingeniaritza eta medikuntza.[19][20][21]

Zientziari buruzko ezagutza berriak aurrera egiten du munduari buruzko jakin-minak eta arazoak konpontzeko nahiak eragindako zientzialarien ikerketen bidez[22][23]. Gaur egungo ikerketa zientifikoa oso lankidetzakoa da, eta, oro har, erakunde akademikoetako eta ikerketako taldeek[24], gobernu-agentziek eta enpresek egiten dute[7][25]. Bere lanaren eragin praktikoaren ondorioz, zientzia-politikak sortu dira. Politika horiek enpresa zientifikoan eragina izatea dute helburu, eta lehentasuna ematen diote merkataritza-produktuen, armamentuen, osasun-zaintzaren, azpiegitura publikoaren eta ingurumen-babesaren garapen etiko eta moralari.

  1. ↑ Wilson, Edward O.. (1998). Consilience : the unity of knowledge. (First edition. argitaraldia) ISBN 0-679-45077-7. PMC 36528112. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  2. ↑ The Oxford companion to the history of modern science. Oxford University Press 2003 ISBN 0-19-511229-6. PMC 51000855. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  3. ↑ (Ingelesez) «The Origin of Science» CyberTracker (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  4. ↑ Liebenberg, Louis; //Ao, /Am; Lombard, Marlize; Shermer, Michael; Xhukwe, /Uase; Biesele, Megan; //Xao, Di; Carruthers, Peter et al.. (2021). «Tracking Science: An Alternative for Those Excluded by Citizen Science» Citizen Science: Theory and Practice 6  doi:10.5334/cstp.284..
  5. ↑ Lindberg, David C.. (2007). The beginnings of western science : the European scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context, prehistory to A.D. 1450. (2nd ed. argitaraldia) University of Chicago Press ISBN 978-0-226-48205-7. PMC 156874785. (Noiz kontsultatua: 2022-10-30).
  6. ↑ Grant, Edward. (2007). A history of natural philosophy : from the ancient world to the nineteenth century. Cambridge University Press ISBN 978-0-511-29607-9. PMC 772458480. (Noiz kontsultatua: 2022-10-30).
  7. ↑ a b c d e Lindberg, David C.. (2007). The beginnings of western science : the European scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context, prehistory to A.D. 1450. (2nd ed. argitaraldia) University of Chicago Press ISBN 978-0-226-48205-7. PMC 156874785. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  8. ↑ Principe, Lawrence. (2011). The scientific revolution : a very short introduction. ISBN 0-19-956741-7. PMC 726873105. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  9. ↑ Grant, Edward. (2007). A history of natural philosophy : from the ancient world to the nineteenth century. Cambridge University Press ISBN 978-0-511-29607-9. PMC 772458480. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  10. ↑ From natural philosophy to the sciences : writing the history of nineteenth-century science. University of Chicago Press 2003 ISBN 0-226-08927-4. PMC 51330464. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  11. ↑ Wrestling with nature : from omens to science. University of Chicago Press 2011 ISBN 978-0-226-31803-5. PMC 772845777. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  12. ↑ Harrison, Peter. (2015). The territories of science and religion. ISBN 978-0-226-18448-7. PMC 879538902. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  13. ↑ Cohen, Eliel. (2021). The university and its boundaries : thriving or surviving in the twenty-first century. (First edition. argitaraldia) ISBN 978-1-003-10295-3. PMC 1221018016. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  14. ↑ Löwe, Benedikt. (2002). «The formal sciences: their scope, their foundations, and their unity» Synthese 133 (1/2): 5–11.  doi:10.1023/A:1020887832028..
  15. ↑ Rucker, Rudy v. B.. (2019). Infinity and the Mind : the Science and Philosophy of the Infinite. ISBN 978-0-691-19125-6. PMC 1101101048. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  16. ↑ Bishop, Alan J.. (1991). Mathematical enculturation : a cultural perspective on mathematics education. ISBN 978-94-009-2657-8. PMC 851369142. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  17. ↑ Bunge, Mario. (1998). Philosophy of science. Vol. 2, From explanation to justification. (Rev. ed. argitaraldia) Transaction Publishers ISBN 0-585-34322-5. PMC 47008076. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  18. ↑ Philosophy of pseudoscience : reconsidering the demarcation problem. 2013 ISBN 978-0-226-05182-6. PMC 852896293. (Noiz kontsultatua: 2022-10-30).
  19. ↑ Fischer, M.R.; Fabry, G. (2014). «Thinking and acting scientifically: Indispensable basis of medical education» GMS Zeitschrift für Medizinische Ausbildung 31 (2): Doc24.  doi:10.3205/zma000916. OCLC .4027809 PMID 24872859..
  20. ↑ Sinclair, Marius. (1993). «On the Differences between the Engineering and Scientific Methods» The International Journal of Engineering Education.
  21. ↑ (Ingelesez) Bunge, M.. (1974). Rapp, Friedrich ed. «Technology as Applied Science» Contributions to a Philosophy of Technology: Studies in the Structure of Thinking in the Technological Sciences (Springer Netherlands): 19–39.  doi:10.1007/978-94-010-2182-1_2. ISBN 978-94-010-2182-1. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  22. ↑ MacRitchie, Finlay. (2011). Scientific research as a career. CRC Press ISBN 978-1-4398-6965-9. PMC 690089882. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  23. ↑ Marder, Michael P.. (2011). Research methods for science. Cambridge University Press ISBN 978-0-511-93297-7. PMC 705053298. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  24. ↑ What is scientific knowledge? : an introduction to contemporary epistemology of science. 2020 ISBN 0-203-70380-4. PMC 1090282317. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
  25. ↑ Szycher, Michael. (2017). Commercialization secrets for scientists and engineers. ISBN 978-1-4987-3061-7. PMC 960707461. (Noiz kontsultatua: 2022-10-20).
From Wikipedia, the free encyclopedia · View on Wikipedia

Developed by Nelliwinne