Nederlando

Reĝlando Nederlando
Koninkrijk der Nederlanden
Detaloj	Detaloj
Nacia himno: Wilhelmus
Nacia devizo: Je Maintiendrai (Mi firmtenos aŭ Mi konservos)
lando de Reĝlando Nederlando • lando
Bazaj informoj
Ĉefurbo	Amsterdamo
Oficiala(j) lingvo(j)	nederlanda lingvo, okcidentfrisa lingvo, Papiamento, angla lingvo
Uzata(j) lingvo(j)	nederlanda lingvo
Plej ofta(j) religio(j)	51% nereligia 24% katolika 15% protestanta 5% islama 6% aliaj
Areo	41,526 km²
- % de akvo	18,41 %
Loĝantaro	17 590 672 (2022)
Loĝdenso	504 loĝ./km²
Horzono	UTC+01:00
Interreta domajno	.nl
Landokodo	NLD
Telefona kodo	+31
Plej alta punkto	Scenery (monto)
Plej malalta punkto	Zuidplaspolder
Politiko
Politika sistemo	Parlamenta konstitucia monarkio
Ŝtatestro	Vilhelmo-Aleksandro
Ĉefministro	Mark Rutte
Nacia tago	27-a de aprilo (Tago de la Reĝo)
Sendependiĝo disde Hispanio	26-a de julio 1581
Ekonomio
Valuto	eŭro (EUR)
MEP	laŭ 2006
– suma	$ 670,929 mlrd
– pokapa	$ 35.078
Membro de NATO • Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo • Konsilio de Eŭropo • Benelukso • Eŭropa Kosma Agentejo • European Air Transport Command • Akademio de la nederlanda lingvo • Accreditation Organisation of the Netherlands and Flanders • Eŭropa suda observatorio • Organizo por Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo • Klubo de Parizo • Eŭropa Banko por Rekonstruo kaj Evoluigo • Eŭropa Investa Banko • Banko por Internacia Kontoreguligo • CERN • Eŭropa Ekonomia Areo • Ekonomia kaj Mona Unio de Eŭropa Unio • Organizaĵo pri Nutrado kaj Agrikulturo • Grupo de la Deko • Internacia Atomenergia Organizaĵo • Internacia Civila Aviada Organizaĵo • Internacia puna kortumo • Internacia Disvolviĝa Asocio • Internacia Energi-Agentejo • Internacia Fonduso por Agrikultura Disvolviĝo • Internacia Federacio de Societoj de Ruĝa Kruco kaj Ruĝa Krescento • Internacia Hidrografia Organizo • Internacia Organizaĵo de Laboro • Internacia Valuta Fonduso • Internacia Mara Organizo • Internacia Sindikata Konfederacio • Interpol • Internacia Olimpika Komitato • Internacia Organizo por Migradoj • Internacia Organizaĵo por Normigado • Internacia Telekomunika Unio • Organizo por Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo • Konstanta Kortumo de Arbitracio • Monda Organizaĵo pri Komerco • Konferenco de la Unuiĝintaj Nacioj pri Komerco kaj Disvolvado • Unesko • Oficejo de Supera komisaro de UN por rifuĝintoj • OUNID • Instituto de Unuiĝintaj Nacioj por Trejnado kaj Esplorado • United Nations Peacekeeping Force in Cyprus • Afrika Banko por Disvolviĝo • Banko por Azia Disvolviĝo • Multflanka Investado-Garantia Agentejo • Aŭstralia Grupo • Interamerika Banko por Disvolviĝo • Internacia Komerca Ĉambro • Nacia Eduka Asocio • Atomkerna Provizanta Grupo • Zangger Committee • Eŭropa Komunumo pri Karbo kaj Ŝtalo • Eŭropa Paga Unio • Eŭropa Organizaĵo por la Sekureco de Aera Navigado • Traktato pri Malfermita Ĉielo • Unesko • Grupo pri Teraj Observoj • Universala Poŝta Unio • Schengen-spaco • Vizorezigna programo de Usono • Monda Organizaĵo pri Meteologio • Monda Organizaĵo pri Sano • Antarkta traktato • Tutmonda Pridogana Organizo • Internacia Holokaŭsta Memora Alianco • Organizaĵo por la Malpermeso de Kemiaj Armiloj vd
Esperanto-movado
Landa E-asocio	Esperanto Nederland
v • d • r

Nederlando (nederlande Nederland, okcidentfrise Nederlân) estas okcidenteŭropa lando, limigita de la Norda Maro (kun totala marbordo de 451 kilometroj) kaj Germanio kaj Belgio (landlimo de 1027 kilometroj). La ĉefurbo estas Amsterdamo kaj la registara sidejo estas Hago. Aliaj gravaj urboj estas Roterdamo, unu el la plej grandaj havenoj en la mondo, Utreĥto, la trafika nodo de la lando kaj Eindhoven. La Reĝlando Nederlando ankaŭ konsistas el transmaraj teritorioj Arubo kaj la Nederlandaj Antiloj, karibaj insuloj kiuj havas grandan internan aŭtonomion. Ĝi estas la plej granda el kvar landoj kiuj estas komponantoj de la Reĝlando de Nederlando.^[1][2][3]

La oficiala, nederlandlingva nomo de Nederlando estas Koninkrijk der Nederlanden (Reĝlando de la Malaltaj Landoj). Neformale oni nomas ĝin Nederland. Malĝuste ĝi estas ankaŭ nomita Holland (Holando), sed tio fakte estas nur ĝia plej grava historia provinco. La oficiala lingvo de la lando estas nederlanda, kun okcidentfrisa kiel duaranga oficiala lingvo en la provinco Frislando, kaj la angla kaj Papiamento kiel duarangaj oficialaj lingvoj en Karibio Nederlanda.^[4] La Nedersaksa lingvo kaj la Limburga estas agnoskataj regionaj lingvoj (parolataj en oriento kaj sudoriento respektive), dum la Nederlanda signolingvo, la Sinta cigana lingvo, kaj la jida estas agnoskitaj ne-teritoriaj lingvoj.^[4][5]

La kvar plej grandaj urboj en Nederlando estas Amsterdamo, Roterdamo, Hago kaj Utreĥto.^[6] Amsterdamo estas la plej loĝata urbo de la lando kaj la teoria ĉefurbo,^[7] sed Hago estas hejmo de sidejo de la Ĝeneralaj Statoj, de la registaro kaj de la Supera Tribunalo.^[8] La Haveno de Roterdamo estas la plej aktiva marhaveno en Eŭropo.^[9] La Amsterdama Flughaveno Schiphol estas la plej aktiva flughaveno en Nederlando, kaj la tria plej aktiva en Eŭropo. La lando estas fonda membro de la Eŭropa Unio, de la Eŭrozono, de la Grupo G10, de NATO, de OEKE, kaj de MOK, same kiel estas parto de la Ŝengena Areo kaj de la triflanka Benelukso. Ĝi estas hejmo de kelkaj interregistaraj organizaĵoj kaj internaciaj tribunaloj, multaj el kiuj estas centritaj en Hago, kiu estas tial kromnomita 'la jura tutmonda ĉefurbo'.^[10]

Nederlando laŭvorte signifas "malaltaj landoj" reference al ties malalto kaj ebena topografio: nur ĉirkaŭ 50% de ĝia teritorio estas pli ol 1 m super la marnivelo, kaj preskaŭ 26% sub la marnivelo.^[11] Plej el la areoj sub marnivelo, konataj kiel polderoj, estas rezulto de terpostulo kiu startis en la 14-a jarcento.^[12] Populare aŭ neformale Nederlando estas foje kaj en kelkaj landoj referencata kiel pars pro toto Holando.^[13] En la epoko de la Respubliko, kiu startis en 1588, Nederlando eniris en unika epoko de politika, ekonomia, kaj kultura hegemonio, rangita inter la plej povaj kaj influaj en Eŭropo kaj en la mondo; tiu periodo estas konata kiel Ora jarcento de Nederlando.^[14] Dum tiu epoko, ties komerckompanioj, Nederlanda Orient-hinda Kompanio kaj la Nederlanda Okcident-hinda Kompanio, establis koloniojn kaj komercejojn tra la tuta mondo.^[15][16]

Kun loĝantaro de 17,5 milionoj da personoj, ĉiuj loĝantaj en totala areo de ĉirkaŭ 41 800 km² -el kiuj la terareo estas 33 500 km²— Nederlando estas la 16-a plej dense loĝata lando en la mondo kaj la dua plej dense loĝata lando en la Eŭropa Unio, kun loĝdenso de 523 loĝ/km². Tamen, ĝi estas la dua plej granda eksportanto de manĝaĵoj kaj de agrikulturaj produktoj laŭ valoro, pro ia fekunda grundo, milda klimato, intensiva agrikulturo, kaj inventemo.^[17][18][19]

Nederlando estis parlamenta konstitucia monarkio kun unueca strukturo ekde 1848. La lando havas tradicion de "pilierigo" (socia organizado en sektoroj: katolikoj, protestantoj kaj socialdemokratoj) kaj longan registron de socia toleremo, legaliginte aborton, prostituon kaj eŭtanazion, kaj retenante liberalan drogopolitikon. Nederlando abolis la mortopunon en la Civila Kodo jam en 1870, kvankam ĝi ne estis komplete forigita ĝis oni aprobis novan konstitucion en 1983. Nederlando aprobis la virinan balotrajton en 1919, multe antaŭ ol iĝi la unua lando en la mondo kiu legaligis la samseksan edz(in)iĝrajton en 2001. Ties miks-merkata antaŭeniĝinta ekonomio havas la dekunuan plej altan porpersonan riĉon en la tuta mondo.^[20] Nederlando ranĝiĝas inter la plej altaj landoj en internaciaj pritaksoj de gazetara libereco,^[21] ekonomia libero,^[22] homa disvolviĝo kaj vivkvalito, same kiel de feliĉo.^[23] En 2020, ĝi rangiĝis la oka en la homa disvolviĝo kaj la kvina en 2021 pri feliĉo.^[24][25]

1. ↑ Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden (nederlande). registaro de Nederlando (17-a de novembro 2017). Alirita 11-a de julio 2020.
2. ↑ What are the different parts of the Kingdom of the Netherlands? (angle). registaro de Nederlando (16-a de oktobro 2019). Alirita 14-a de februaro 2021.
3. ↑ statistikaj informoj "vivado en la EU" jen nederlande, angle, france, germane, hispane, itale, sed havebla ankaŭ en ĉiuj ceteraj EU-lingvoj, Eŭropa Unio, alirita la 14-an de februaro 2021
4. ↑ ^{4,0 4,1} "Welke erkende talen heeft Nederland?" (nederlande: Kiujn agnoskitajn lingvojn havas Nederlando?). Rijksoverheid (centra registaro), 11-a de januaro 2016, alirita la 7-an de decembro 2021.
5. ↑ "Besluit van 24 juni 2021 tot vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van de Wet erkenning Nederlandse Gebarentaal" ("Dekreto de la 24-a de junio 2021 determinanta la daton de validiĝo de la Nederlanda Signolingvo-Rekono-Leĝo", PDF). Staatsblad van Het Koninkrijk der Nederlanden (Oficiala Gazeto de la Regno de Nederlando). 2021. ISSN 0920-2064. Alirita la 7-an de decembro 2021.
6. ↑ Gemeentegrootte en stedelijkheid (nederlande). Statistika oficejo de Nederlando CBS. Alirita 16-a de decembro 2019.
7. ↑ . Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden (nederlande). Alirita 3-a de julio 2013. “... de hoofdstad Amsterdam ...”.
8. ↑ ĝenerala informo de la daŭra misiejo de Nederlando ĉe la UN. angle, arkivigita laŭ stato de oktobro 2013
9. ↑ "Rotterdam: the largest freight port in the EU", Eŭropa Komisiono (Eŭrostat), 2020-04-02, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20200402-2, retrieved 2021-11-25 
10. ↑ van Krieken, Peter J.. (2005) The Hague: Legal Capital of the World (angle: Hago: Jura Ĉefurbo de la Mondo ). Cambridge University Press. ISBN 978-90-6704-185-0. , specife, "En la 1990-aj jaroj, dum lia periodo kiel Ĝenerala Sekretario de Unuiĝintaj Nacioj, Boutros Boutros-Ghali komencis nomi Hagon la laŭleĝa ĉefurbo de la mondo."
11. ↑ Schiermeier, Quirin (5-a de julio 2010). "Few fishy facts found in climate report". Nature. 466 (170): 170. doi:10.1038/466170a. PMID 20613812.
12. ↑ (2003) How it Works: Science and Technology (Kiel ĝi Funkcias: Scienco kaj Teknologio ). Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-7323-7.
13. ↑ "Netherlands vs. Holland". Arkivigite je 2020-11-24 per la retarkivo Wayback Machine Nederlanda Oficejo pri Turismo kaj Kongresoj. 18-a de oktobro 2012. Alirita la 7-an de decembro 2019.
14. ↑ Netherlands - Dutch civilization in the Golden Age (1609–1713) (angle). Alirita 2021-11-10.
15. ↑ Dutch Republic | History & Facts (angle). Alirita 2021-11-10.
16. ↑ History of the dutch empire (Historio de la nederlanda imperio). Alirita 2021-11-10.
17. ↑ Netherlands: Agricultural exports top 80 billion Euros (Nederlando: Agrikulturaj eksportoj superas 80 miliardojn da eŭroj). Arkivita el la originalo je 22-a de januaro 2015. Alirita 25-a de januaro 2015.
18. ↑ (RVO), Netherlands Enterprise Agency. Agriculture and food. hollandtrade.com (17-an de julio 2015). Arkivita el la originalo je 2016-01-01. Alirita 26-a de aŭgusto 2016.
19. ↑ How the Netherlands Feeds the World (Kiel Nederlando Nutras la Mondon) (septembro 2017). Alirita 15-a de januaro 2020.
20. ↑ World Economic Outlook Database, October 2019 (Datumbazo de Monda Ekonomia Perspektivo, oktobro 2019). World Economic Outlook. Internacia Monunua Fonduso (Oktobro 2019). Alirita 1-a de januaro 2020.
21. ↑ 2016 World Press Freedom Index (Monda Gazetara Libereco-Indekso de 2016) (1-a de februaro 2017). Arkivita el la originalo je 1-a de februaro 2017.
22. ↑ Netherlands. Arkivita el la originalo je 10-a de majo 2013. Alirita 10-a de majo 2013., Index of Economic Freedom. heritage.org.
23. ↑ Helliwell, John. (20-a de marto 2017) World Happiness Report 2017. Unuiĝintaj Nacioj Reto pri Daŭripova Disvolviĝo. ISBN 978-0-9968513-5-0. Arkivigite je 2017-07-12 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2017-07-12. Alirita 2021-12-07.
24. ↑ (2021) Human Development Report 2021 (Raporto pri homara evoluo). Novjorko: Disvolva Programo de Unuiĝintaj Nacioj, p. 24.
25. ↑ World Happiness Report (Raporto pri monda feliĉo) (angle). Alirita 28-a de aprilo 2021.